nota bene: Gud og kvarmann

fyrst prenta i Signert-spalten, Klassekampen, laurdag 1/8-09…

I løpet av sommaren har det bryggja opp til kulturdebatt, ja, til kulturkamp, ifylgje nokre av debattantane og kommentatorane. Med Asle Toje i teten har fleire yngre intellektuelle markert ein ny giv for høgreradikale og høgrepopulistiske idéar. Ein manar til oppreist mot kulturradikalismen som har utvikla seg til elitisme og maktarroganse. Strengare og meir kunnskapsorientert skule- og utdannigspolitikk, mindre snillisme i utanrikspolitikken og tøffare justispolitikk står på programmet. Favoriseringa av finkulturen og den nedlatande haldninga til kulturverdiane åt folk flest er også noko ein vil til livs. Dei nye vimplane har umiskjennelege danske fargar og Toje har hylla statsminister Fogh Rasmussen som ein av våre dagars store statsmenn. I Danmark har kulturradikalismen vore under eld i lang tid og den høgrepopulistiske fronten på sterk frammarsj.

Men er dette eit verkeleg oppgjer med kulturradikalismen? Dei høgreradikale protagonistane har, så langt eg har sett, ikkje tøtsja kulturradikale flaggskip som familie- og seksualetikken eller abortsaka. Samtidig er mykje av patosen i innvandrarkritikken nettopp vernet om dei såkalla vestlege verdiane, akkurat som hjå kulturraddisane. Typisk for den nye høgrefronten er også religionskritikken, særleg kritikken av islam. Den som ei stund har fylgt med i bloggar, fjesbøker og avisinnlegg tilhøyrande ”folk flest”, har grunn til å bli skremt av den temmeleg uhemma hatretorikken som ovrar seg der. Difor undrar det meg at Knut Olav Åmås i sin kommentar i Aftenposten nyleg hektar folk som Mohammed Usman Rana på flokken av mogelege Toje-tilhengarar. Det folkelege raseriet som kulturkjemparane ynskjer å istemme, vender seg jo særleg mot islam og den muslimske trusselen. I den danske debatten er kritikken av kulturradikalismen rett nok stiva opp med religiøse argument uttenkte av prestepolitikarar som Søren Krarup og Jesper Langballe. I denne superdanske statsgrundtvigianismen er det kristne stor sett identisk med det danske, og det er det nasjonale som er poenget. Det minner om programmet til den franske nasjonalistrørsla Action Francaise. Leiaren, Charles Maurass (1868-1952), var langt frå ein truande og brukte berre katolisismen som fargestoff i sin eigen kulturkamp. Mange åtvarer mot å blande religion og politikk. Men trua kan sjølvsagt ikkje dra seg unna eit så viktig livsområde; etter mitt syn er det mixen av nasjonalisme og religion som er det verkeleg risikable.

Eg trur at nettopp det nasjonale er eit nøkkelomgrep når vi skal forstå kva som inspirerer Toje-patruljens kamp mot dei kulturradikale. Kulturradikalismen har vunne mange skansar og opplever for tida det nokon har kalla ”sigerens melankoli”. Makt og posisjonar kan ikkje fylle det intellektuelle og idémessige tomromet som sakte, men sikkert har meldt seg, så å seie proporsjonalt med nedgangen for Dagbladet. Som offisiell ideologi har venstresidekulturen mist mykje av inspirasjonskrafta si. Samfunns- og kulturengasjement må ha ein overordna visjon, eit sett av symbol som formulerer kva som eigentleg er meininga med livet. Det er ikkje lett å stampe opp i eit samfunn som har oppnådd så mange av sine mål og kvitta seg med så mange av dei store forteljingane, som til dømes religionen.

Då er den nasjonale forteljinga den som er lettast å ty til. Som i Danmark, så òg i Noreg: Nasjonen og folket som metafysikk. Er ikkje Sigurd Skirbekks nye bok ”Nasjonalstaten” eit liknande teikn i tida? Apell til det nasjonale fungerer i dag mest som eit vern kring forbrukskulturen og myten om kor fortreffeleg vår eiga livsform er. I røynda har det store fleirtalet av folket tileigna seg mange av dei kulturradikale haldningane, men ynskjer no å kombinere dei med litt hardare høgreverdiar. Den folkeopinionen mange no ynskjer å mobilisere, er i alle fall ingen verdikonservativ front. Det smakar meir av proteksjonisme og sjåvinisme.

Vi treng kritikk av kulturradkalismen. Men for mange er det truleg ikkje freistande å alliere seg med grupper som den eine dagen er for ytringsfridom og den neste for aktiv dødshjelp.

Uansett kor folkeleg det måtte vere.

nota bene: Sekularismar

fyrst publisert i spalten Signert, Klassekampen, laurdag 27.juni -09…

Endeleg ei norsk fagbok om sekularismen, Sindre Bangstads: ’Sekularismens ansikter’. Dette er ikkje ei melding, men ein respons på eit viktig punkt.

Bangstad poengterer at sekularisme ikkje er det same som ateisme. På tide at det blei sagt tydeleg. Slik blir det nemleg ofte oppfatta i det offentlege ordskiftet. Forfattaren minner om at mange statar er sekulære – samtidig som religionen er sterkt tilstades både i folkelivet og i det offentlege rommet. Sekularismen handlar, i ein minimumsdefinisjon, om ein politisk doktrine for tilhøvet mellom religion og statsstyre, ikkje om eit antireligiøst program.

Men er det så enkelt, Bangstad? Terminologien som har utvikla seg rundt spørsmål om samfunn og religion og om statleg verdigrunnlag, høyrer heime i ein religionskritisk setting. Den historiske motstanden mot religiøs samfunnspåverknad brukar sekularismeomgrepet til å sementere fordomar mot religionen.

Religion blir sett på som i særklasse konfliktskapande og ueigna til å gje ein felles, rasjonell basis for samfunnet. Den europeiske krigsepoken etter reformasjonen, blir framstelt einsidig som religiøs vald, som militær krangel mellom konfesjonane. I eit anna persektiv vil ein sjå at det i like stor grad var ein kamp mellom framveksande og rivaliserande statsmakter, med katolikkar og protestantar på båe sider.

Konfliktar og vald med sekulære og ateistiske agentar blir nedtona og oversett. Teologisk diskusjon framsteller ein som flisespikkeri og kjefting, medan det i samfunnet elles heile tida blir diskutert og debattert så busta fyk, om livssyn, politikk, kunst og kultur. Den underliggjande, nesten umedvitne tanken er at teologi og tru ikkje er viktig, knapt nok verkeleg. Denne seige arven er vanskeleg å kvitte seg med. Slik er det sjølvsagt fordi heile tolkingsramma for den moderne debatten om religion og samfunn er dominert og utforma av det religionsskeptiske hegemoniet. Makt over orda er makt over tanken. Det er ikkje fair play når spelereglane blir laga og utlagde av den eine parten.

Noko av det same ser vi når Bangstad viser til at eit sekulært land som Noreg der dei fleste borgarane ikkje er ”særlig religiøse” (sit.) blir rekna for eit av dei beste landa i verda å bu i. Eit sekularisert land er så klart bra å bu i for dei sekulære, men det ser kanskje ikkje like prima ut for dei truande. Sekulariteten har naturlegvis sin eigen målestav for kva som er eit godt samfunn.

Slik har ein lukkast med å teikne eit bilete der religionen er éin, stor boks med irrasjonelle særmeiningar, valdspotensiale og totalitære anlegg – medan sekularismen er alle dei andre på eitt breitt: Nøytrale, fornuftige, moderate, fredlege og godviljuge. Kvifor sit det så langt inne å innsjå at samfunnet i dag har mange frontar og hyser mange ideologiar og livssyn som aktivt fremjar sine saker? Kvifor opprettheld ein retorikken om at religionen står i ein klasse for seg sjølv?

Det blir stadig tydlegare at vi her har å gjere med ein ideologisk krampe i moderniteten. Ein har stivna i gamle tankemodellar som hindrar utsynet. Ein ser ikkje at å vere truande, å argumentere religiøst og hevde si tru på alle plan er normalt for svært mange menneske i denne verda, også i Noreg. Dette nektar ein å ta inn over seg og reagerer med tiltakande aggressivitet og hysteri.

Vi kjem ikkje vidare før ein innrømmer at den vestlege sekularismen ikkje berre er ein politisk doktrine, men ein misjonerande kritikk av religionen i seg sjølv og ei inderleg overtyding om at verda vil bli betre utan relligiøs tru. Det er greitt nok å meine det, men ikkje å flagge det som ein doktrine om sjølvinnlysande nøytralitet og pluralisme. Difor treng vi eit anna ord enn sekularisme. Det høyrer heime i ei historie der ein måtte definere seg i høve til den gamle religiøse einskapskulturen og samfunnsdominansen. I dag fungerer det mest og best som skalkeskjol for religionskritiske posisjonar.

Bangseid har i boka si syn for mange av desse innvendingane, men han landar på at sekularisme framleis er eit brukbart ord.

Eg meiner det er tilslørande.

bokmelding: Cupidos jubileumsskrift, meldt for Morgenbladet

denne bokmeldinga skreiv eg etter oppdrag frå Morgonbladet; fyrst publisert i MB fredag 28/5-09…

Eg må innrømme at eg nettopp har pressa meg til å lese gjennom det erotiske tidsskriftet Cupidos jubileumsnummer. Det var eit pæs, for det dreiar seg sjølsagt om pornografi, uansett kor lekkert og seriøst utgjevarane ynskjer å presentere det. Eg har full forståing for at folk som likar slike tekstar, vil finne mine meiningar urettferdige som bokmelding. Så kom gjerne med ein alternativ resensjon og la det eg skriv, stå som mine heilt subjektive oppfatningar.

Og eg oppfattar dette heftet og heile sjangeren som andpusten raddisporno. Eller som orda fall frå ein eg viste boka til: ”SV-sex!”
Her finst det meste: Tradd heterosex, litt for lesber og homsar, gruppesex og blandingssex, sadomachosisme med spanskrøyr og børstar, overgrep på fjortisar i gymgaredroben m.m. Ille nok, men tanken er at det er moralsk akseptabelt som estetiske smaksprøver for eit kultivert publikum. Den danna og beherska lesaren kan nyte ubeherska sex utan skruplar.  Han vil gjerne bli kåt, men syns det er triveleg å kombinere det  med ei meir estetisk tilskodarrolle. Tekstens ”vidunderlige potensial også for sekseull tenning” dukkar kanskje opp ”først ved andre gangs lesning” i fylgje  intervju med pionérredaktøren (s 4).  Ei historie med grovt overgrep av ei kvinne, utført av firmaets ”ledergruppe”, blir heilt Ok gjennom den intellektualiserande introdukjsonsteksten: ”I bunnen av det hele ligger hovedpersonens vilje til å gi fra seg all kontroll, og samtidig være den som bestemmer alt. Dermed blir ikke dette en historie om et overgrep, men en drivende god beskrivelse av lykke, både fysisk og mentalt” (s 49). Vips!

Cupidos mjukporno for middelklassen presenterer sexlitteratur som noko greitt og tilbakelent, som hedonisme for skjønnånder. Sex som gastronomi.  Vi har klubbar for lutefisk, for østers, for smalahovud, for whisky og for fine vinar. Kjennarane nyt ikkje berre produkta, men sjølve kunsten å nyte.  Skal tru om ikkje den menneskelege evna til nyting har ein av sine verste fiendar i den gastronomiske forfininga og spesialiseringa? Kor gode kan godsaker bli? Kor teknisk perfekte CD-ar og høytalaranlegg kan vi tole? Kor elegant kan elegansen bli? Kor mykje kan sensualiteten stimulerast før vi byrjar å smuggjespe?  Etter min Cupido-lektyre kan eg berre seie: ”Less is more!” Asketisk avgrensing er bra, ikkje berre for dygdene, men også for sensualiteten.  Kanskje vill gastronomar og hedonistar av alle slag vere samde i at eit visst avhald inngår i nytingskunsten. Eg meiner det tippar nettopp når nytinga blir ein kunstart, noko utsøkt, noko søkt.

Men røpar eg ikkje her berre den munke-puritanismen som Cupido vil gå til felts mot? Nei. Det er ikkje opplagt at det å vere kysk fører til forakt for kroppen og frykt for sensualiteten. Det erotiske og det etiske har blitt sett som motsetningar både av moralistane og av antimoralistane. Mennnesket er eit erotisk vesen, eit lengtande vesen. Det vi lengtar etter, er ikkje abstraksjonar. Kroppen lar oss ta  i mot alt som er godt som noko verkeleg. Mennesket er kropp og må elske kroppsleg. Ekteskapet er eit sakrament, fullbyrda i den seksuelle og kroppslege akta. Er mennesket skapt i Guds bilete, må det vere noko sensuelt ved Gud også: At han elskar, at han lengtar, at han er sjalu, at han trår etter oss, at han saknar og syrgjer.  Gud lar seg inkarnere, ”ikjøte”, sakramenta er materielle og guddomlege på same tid, ikonane er kroppslege avbildingar og manifestasjonar av åndelege røyndomar. Ortodoks teologi har alltid fasthalde det positive ved det kroppslege og materielle og avvist manikeisme og dualisme.

Det er ei gjengs oppfatning at det er kyrkja og kristendomen med sitt asketiske ideal som har skapt fiendskap mot kropp, sex og sensualitet. Men det rare er at nettopp libertinismen kan slå over i avsky for det kroppslege. Kvifor er sadisme og innslag av vald seksuelt pirrande?  Oppgjeret med kristen og religiøs praksis har vilja gje tilbake eigenverdien åt det sanslege og naturlege. Men kva hender når mennesket og røyndomen blir berre ”natur”? Cupido-festskriftet siterer Marquis de Sades hedonistiske opprop frå ei av bøkene hans: ”Nytelsesmennesker i alle aldre og av alle kjønn! Det er kun dere jeg tilegner dette verket. La dere nære av bokens prinsipper, for de vil fremelske deres lidenskaper, og disse lidenskaper…er ikke annet enn nettopp de samme midler som naturen benytter for å få mennesket til å nå frem til de anskuelser som naturen selv har på det. Ikke lytt til noe annet enn disse deilige lidenskaper” (s 7).

Når ”det naturlege” blir lausrive frå dygdene, er vegen kort til menneskeleg rovdrift både på seg sjølv og andre. Her er de Sade sjølvsagt heilt usamd og Cupido siterer han igjen, sannsynlegvis med samtykke: ”Formelen for historien er enkel: Det finnes ingen Gud, dyd leder til ulykkelighet, og laster førrer til glede og triumfer” (s 77). Men er mennesket så eindimensjonalt som dette? Er det ikkje heller slik at den sanselege nytinga har ei uro i seg, noko som søkjer ut over sansinga? Eller som nettopp gjev sansinga intensitet som ei menneskeleg oppleving? Har ikkje moderne psykologi kritisert det einsidige synet på driftene som den djupaste, menneskelege drivkrafta?  Er det ikkje eigentleg lengten etter fullstendig fellesskap, forståing og aksept som er det inste i oss? Det kroppslege er ein del av dette, men er ikkje alt. Pornografi, også den mjuke varianten, er seksualitet med humanistisk underskot.

Det er nettopp det grenseoverskridande, fordjupande og utvidande ved erotikken som kjem til kort i Cupido. Samanlikn med eit erotisk dikt som Høgsongen: ”Eg er ein mur, og mine bryst er som tårn. I augo hans har eg vorte lik ein som finn fred” (8, 10).  Den erotiske kjærleiken er ikkje berre eit poetisk tema par excellence, erotikken er i seg sjølv poetisk lada; han er eit teikn og ikkje berre rå smatting. Flørten og den frivole humoren har sin plass, mennesket kan ikkje vere ha-stemt heile tida, men det erotiske kan vere like sterkt når det berre røpar seg i forteljinga utan å bli klint opp i trynet på lesaren heile tida. Ein klassikar som Decameronen er lystigare både som litteratur og som er erotikk, etter min smak.

Alt i alt spør eg meg om eit prosjekt som Cupido eigentleg handlar om erotikk i seg sjølv. For meg framstår det meir som eit ideologisk manifest og som eit julenummer for den seksuelle frigjeringa. Difor verkar det også litt forsinka, som eit programskrft for grånande livsnytarar. Kor sensasjonelt er det med endå meir sex i eit samfunn som liknar stadig meir på eit slags permanent russefeiring? Det sentrale idékapitlet i skriftet plasserer pornografien og dei obskøne tekstane nettopp som modernitetens ”demrende håp om en ny tid etter middelalderens prestestyrte mørke” (s. 71), som ”hovedsaklig antigeistlig” og som særleg retta mot ”moralelementene i den katolske kirken” (s 71).

Det er stadig dette det dreiar seg om, og det får vere opp til lesarane å vurdere i  kor stor grad seksuelle restriksjonar er ein trussel no for tida.  Alt for omstendeleg sexlitteratur verkar meir trivialiserande enn stimulerande, trur eg. Det er kanskje ikkje tilfeldig at ein innimellom dei dristige tekstane og heftige illustrasjonane finn små, greie statistikkar som opplyser oss om prosentsatsen av analsex, flexisex og ”slikk og sug”.

Erotisk kveik er menneskeleg og nødvending. Men dersom eg vil ha seksuell tenning, droppar eg Cupido og tek heller ein tur i Bogstadveien.

nota bene: Liberalismar

fyrst publisert i  spalten «Signert» i Klassekampen, i dag…

Finanskrisa er eit stadig meir øyredøvande faktum. Ikkje minst venstreorienterte kommentatorar  held fram at  krisa også er ideologisk; det handlar om samanbrotet av den lenge lovpriste marknadsliberalismen og ein knekk for den globale kapitalismens sigerstog.  Eg er samd.

Men eg synest kriseinnsikten er for smal. Liberalisme er eit mangslunge fenomen og sjølv om vi ikkje kan snakke om eit gjennomført tankesystem, er der samanhengar og affinitetar mellom dei ulike liberalismane. Venstresida vil setje grenser for den liberale marknaden, men køyrer samtidig vidare – og stadig sterkare – på sporet åt den kulturelle og etiske liberalismen. Ein viser ingen vilje til å spørje om det kanskje ikkje finst slektskap mellom den grassate marknadsøkonomien og den ekstreme moralske individualismen som også pregar samfunnet vårt.

Det kan ikkje nektast at veldig mykje av den liberale retorikken rettar seg mot etiske tradisjonar som på ulike måtar legg band på individet. Det syner seg særleg i seksual- og familietikken og i spørsmålet om utdanning og oppseding. Men også i spørsmål om liv og død, om synet på kva mennesket er – som i debattane om abort, dødshjelp, genteknologi og kunstig ”befruktning”. Fordi ein veit at dei historiske religionane er kritiske til desse sidene ved den liberale utopien, blussar det også opp kontroversar om kva plass religionane skal ha i samfunnet. Desse metakontroversane er for tida den overlegent mest markerte og høglydde tematikken i samfunnsdebatten i det heile.

Noko som syner at det nettopp er liberalismen som er den heite poteten i dag. Retten til å ytre seg er sett i fokus, men under det sterke engasjementet for ytringsfridom, ligg insisteringa på å kunne kritisere og frigjere seg frå ein del tradisjonelle verdiar. Det er retten til å utfordre og nedkjempe desse, som utgjer ”trøkket” og lidenskapen i debatten. Temperamentet, inntil raseri, i forsvaret for ”dei liberale verdiane” syner ein stigande angst nettopp for at frigjeringa frå den tradisjonelle etikken skal bli stagga.

Det ville vere bra både for blodtrykket, for den offentlege samtalen og for samfunnsutviklinga om ein roa med og prøvde å puste litt djupare. Kvifor er ein så lite viljug til å sjå nærare på kva den konskevente etiske individualismen gjer med oss? Kvifor ser ikkje venstresida at også høgresida ivrar for den slags liberalisme? ”I liberalistisk tradisjon er det vanlig å ta utgangspunkt i at man bør kunne gjøre hva en vil så lenge dette ikke skader andre”, uttalar FrP-tenkjaren Ole Vanebo i ein blogg eg las nyleg. Sant å seie, synes eg oftast at argumentasjonen i etisk tenkjing på venstresida ikkje skil seg serleg mykje frå dette. Kvifor ikkje våge å tenkje meir som debattanten Erik Sårheim i eit innlegg i Dagsavisa (5.mars ), når han argumenterer for ”behovet av en meningsbærende horisont i menneskers liv”? Då kjem ein ikkje utanom spørsmål det ikkje er plass til i Vanebos liberalistiske tommelfinger-regel. Spørsmål om menneskesyn, om kva som er grunnlaget for den menneskelege moralen, om viljefridom og autoritet, om korleis ein skal takle verdikollisjonar mellom storsamfunnet og motkulturane.

Det er grunn til å lure på kvifor venstresida, særleg i SV-utgåva, profilerer seg og intensiverer seg stadig meir nettopp på individmoral og familie- og samlivsmoral? Dette har vel alltid vore med i den radikale porteføljen, men det har vore eit markert skifte frå økonomi, utanrikspolitikk og fredsengasjement til kultur- og livssynsaker. Er det humanetikarane i partiet som har teke styringa? Er SV-miljøa i ferd med å bli meir liberale enn sosialistiske?

Den liberalistiske sjølvrealiseringa – vere seg den politiske fargen er raud, grøn eller blå – er nihilistisk og destruktiv både i høve til samfunnet, til naturen og den økologiske balansen og til den menneskelege personen sjølv. Dyrt er det med.

Krisa kjem også for denne liberalismen. Toget nærmar seg, det susar alt i skinnegangen.

artiklar…

prenta i «Klassekampen», «Signert»-spalten, sist laurdag….

UT AV SJENANSEN

Av bror Arnfinn Haram

Nettboka åt Jon Michelet burde vore utgjeven som vanleg bok, seier Espen Stueland i sin omtale her i Klassekampen nyleg. Kvifor valde forfattaren å ikkje gjere det, undrar Stueland. ”Kan det skyldes genanse over at den er så utleverende, full av engstelse og uro?”, spør han.

Ja, det kan nok vere – men uro og angst over kva? Sjølvsagt over det å utlevere seg; sjukdomen, tankane på døden, nedbrytinga av eins egen kropp. Men ingen ting av dette er det heilt uvanleg å skrive om. Derimot har det lenge vore uvanleg å skrive om sjukdom, kropp og død i møtet med det som kanskje kjem etter døden. For det er ikkje minst det boka åt Michelet handlar om. Det er ei bok om metafysikk, om tru, om Gud, om bøn og æveleg liv. Sjølv om Michelet ikkje greier å tru, greier han å skrive ei bok om sterkt tabuiserte tema i notidig litteratur. Han er sjenert – men han overvinn sjenansen.

Stueland likar boka og det er modig berre å innrømme det. Men å gå nærare inn på Michelet sine eksplisitte, religiøse tema, vert for sjenerande. Det gode med både boka og bokmeldinga er at vi etterkvart kan få ein samtale om kvifor metafysiske og telogiske emne er blitt så plagsame i den ”korrekte” kulturen. Kvifor all denne sjenansen over tema som til overmål fyller kulturhistioria; i litteraturen, i musikken, i biletkunsten? Kvifor er det i Noreg meir sjenerande å snakke om Gud enn å gå naken på gata?

Både Stueland og andre er nok letta over at Michelet forblir ateist og tru mot si vantru. Kor sjenerande ville det ikkje elles ha vorte? Det er ei heilt skvær sak å vere vantru. Samstundes syner boka åt Michelet ei nok så urealistisk forventing om kor raskt og greitt trusspørsmålet let seg avklåre dersom ein lenge og vel har vore ein innbarka ateist. Det er svært få av våre overtydingar som berre sit hovudet; dei sit i kroppen og i livskjensla. Det har funnest tider då byars ”vestkantfolk” knapt nok kunne førestelle seg at det fanst folk på ”austkanten”. Dei hadde aldri vore der.

”Religiøst engasjement” er ikkje noko ein kan la seg ”fyre opp” til – slik Stueland formulerer det. Like lite som å lese ei bok eller forstå musikk. Å gjenoppdage trua – om ikkje for å tru, så i det minste for å kunne ta stilling til trua – er ikkje gjort over natta. I vår kultur har kunnskap om teologi og spiritualitet vore møysommeleg fortrengt over lang tid. Religiøs ”erfaring”, både vår eigen og den åt andre, har vorte noko eksotisk og pussig. Er ikkje boka åt Michelet i høg grad ei forteljing om uventa og forundrande møte med truande menneske? Som han våga å sleppe inn på seg fordi sjukdomen og døden hadde brote hol i panseret?

Èin ting er det å skrive om død, sjukdom og angst. Noko anna er det å eksponere tyngden av åndelege og moralsk innhald i desse orda. Det er der motet sviktar. Det er då sjenansen melder seg. Hjå forfattarar og kritikarar. Helse, harmoni, smerte, medisinering, pleie – det vågar vi å snakke om. Men det som er ”etterpå” – eller kanskje etterpå – det har vi dyssa ned. Vi har bytt ut Kristus med Epikur og trudd hans devise: ”Når eg er, er ikkje døden. Når døden er, er ikkje eg.”

Michelet seier at han stadig er samd i dette. Men han har tillate seg å ikkje vere heilt sikker ei stund. Det kan vere fårleg nok.

artiklar

publisert fyrste gong i «Signert», Klassekampen 29/12-07

RADDISSYNDROMET

Av bror Arnfinn Haram

Kva er det med raddisane – venstreradikale av ulike sjateringar frå gamalkommunistar til SV-light? Kvifor ser dei stort sett raudt (!) når dei møter noko som har med tru og religion å gjere? Om det då ikkje dreiar seg om den statstilpassa Giske-varianten.

Rett skal vere rett; Klassekampen let ein munk frå mellomalderen skrive fast i denne spalten. Men mange i avisa si tradisjonelle støttegruppe knurrar nok i kulissane. For religionen og kyrkja er sjølve hovudfienden. Slik det heiter i ein annan liturgi: ”Som det var i opphavet, så no og alltid og i all æve. Amen.” Kvifor?

Animalsk avfall

In paradisum deducant te Angeli…”Må englane føre deg til paradiset, må martyrane ta i mot deg og leie deg inn i den heilage staden; ja, må eit kor av englar møte deg – og måtte du, liksom den fattige Lasarus, få æveleg fred og kvile”… Med denne songen skal båra mi, om alt går vel, ein gong berast ut ved slutten av den katolske Requiem-messa.

Men ikkje alle ynskjer det slik. For ikkje lenge sidan kom eg med tog frå Sverige og bladde raskt gjennom eit nummer av ”Expressen” (17/5-07); det låg og slong i kupeen. Sensasjonane er like tette som keisame i denne svenske boulevardavisa, men eit oppslag slo meg rett i andletet. Tydelegvis førgjekk det ein diskusjon om gravferdskikkar og ein intervjua pensjonist ytra, med store overskrifter, at han ikkje ynskte noko form for gravferd; ikkje prest og ikkje tale, ikkje song og ikkje musikk. Han ville rett og slett køyrast bort i ein containar for animalsk avfall. Kanskje han berre fråba seg kyrkjeleg medverknad og heller kunne tenkje seg ein sivil eller sekulær seremonimeistar? Men nei; ikkje eingong lik-kiste ville han ha. Alt den slags var å rekne for sentimental sløsing og seigliva illusjonisme, for ikkje å seie overtru.

Etter at eg hadde lese det to gonger og summa meg litt, tenkte eg, med skrekkblanda frygd: Endeleg ein ærleg ateist –eller kva han no var. Det er jo ei svært vanleg oppfatning at ritual likesåvel som alt anna kan greie seg godt utan religion. På mange måtar er det moderne samfunnet bygd opp som eit enormt alternativ til den religiøst funderte kulturen. I den grad religiøse institusjonar og religiøs praksis får vere med i folkelivet, er det på vilkår av at dei ikkje er meir religiøse enn høgst naudsynleg.

Ein tek det for gitt at mennesket står i ei særstilling og alltid vil uttrykkje dette gjennom høgtidlege markeringar av både inngangen og utgangen av livet. Samstundes køyrer ein knallhardt på at eit reint naturalistisk menneskesyn. ”Det menneskelege” vert då ein sosial konstruksjon som vi held fast ved fordi det synest mest tenleg. Det er ein slags ”kontrakt” som vi har slutta oss i mellom; vi oppfører oss etter ein kode som vi inst inne veit er illusorisk. Ritual, uansett kor sekulariserte dei er, vil uttrykkje at mennesket er ”noko meir”. Men så kjem den svenske pensjonisten og seier at det er det ikkje. Særleg døden, den strengaste av alle læremeistrar, gjer kort prosess med all liksomhøgtid på vegner av døden. Vil mennesket vere berre eit dyr, så får det stå løpet ut og ikkje bli rørt i siste runde.

Kyrkja, for sin del, meiner at mennesket både er eit dyr og ein gud. Eit pattedyr, skapt i Guds bilete. Ja, den kristne (som den jødiske og muslimske-) forteljinga om mennesket seier at vi er tekne av jorda – og altså i djup slekt med alt som er til. Når vi døyr, vert vi både animalsk og biologisk ”avfall”. Likevel har menneske gjennom alle tider trudd at det er noko med oss som aldri rotnar, som er meir enn avfall. Det er eit paradoks at det ikkje-religiøse synet på mennesket pendlar mellom ekstrem naturalisme og ekstrem rasjonalisme. Mennesket er berre eit dyr, men samstundes er det så vettugt at det fortener ein så mykje vakrare død enn dyra. Kvifor?

Gamal vane er vond å vende. Trua på at mennesket også har ei udøyeleg sjel eller i det minste noko som liknar, er ikkje lett å avvikle. Det er heilt greitt at folk som ikkje vil ha religiøse seremoniar, finn seg andre former. Men når metafysikken vert borte, kan eg ikkje skjøne at det vert mykje tæl att i rituala. Øverlands ”hundrede violiner” og eit dikt av Hermann Wildenvey har utvilsamt meir av ”borgarskapets diskret sjarme” enn av rituell kraft over seg – som dødskurtise, meiner eg.

Det tek lang tid før vi merkar fylgjene av ei så radikal kulturell endring som eit skifte i synet på kva mennesket er. Ein tett vev av moral, symbolikk, kult, skikk og bruk, kunst, musikk og litteratur i kvardag og i helg er voven over lang tid, og renningen har vore overtydinga om at mennesket er noko for seg sjølv. Når fyrst veven raknar, kan det kome til å gå fort. Sentimentalitet åleine kan ikkje oppretthalde dei kulturutrykka som det tradisjonelle menneskesynet har gjeve oss. Ein reint materialistisk og naturalistisk filosofi vil nok før eller seinare gjere det av både med lik-kister og gravferder. Ikkje for det; vi munkar vart vanlegvis berre lagde flatt på ein planke og søkte i jorda. Men andletet var vendt mot aust, mot soloppgangen og oppstoda.

”Av jorda skal du igjen stå opp!” står det endå i det norske gravferdsritualet. Etter at ein har sagt: ”Av jord er du komen! Til jord skal du verte!” Nokre trur endå på dette. Nokre vil berre malast opp. Kvar sin smak.

Tilfellet – Jägerstätter

(Publisert 1. gang i «Signert», Klassekampen, november 2007)

Han står på giljotinen utan bind for augo, klar til å døy som militærnæktar. Datoen er 9. august, året er 1943, plassen er tukthuset Brandenburg i Brandenburg an der Havel, mannen er Franz Jägerstätter frå den austerrikske landsbyen Sankt Radegund. Som truande katolikk har han nekta å gjere teneste som soldat for den tyske Wehrmacht etter at Austerrike hadde vorte ”tilslutta” Det tredje riket i 1938. I fylgje ”nyordninga” sin Kriegssonderstrafrechtsverordnung § 5, kunne ein dømast til døden for ”ytringar mot den nasjonalsosialistiske verdsåskodinga” (sit.). Dette hadde Jägerstätter gjort ved å reservere seg mot militærteneste fordi han var katolikk.

Å skvette tru på gåsa – kristen tru i overflodsamfunnet

(Publiserte 1. gang i «St. Olav», mai 2007)

Mange spør seg om det er mogeleg å formidle kristen tru i dagens Noreg og for så vidt i heile den vestlege og velståande verda. Skal ein pøse på med eld og svovel eller gjere artige krumspring og tilpasse seg marknaden? Den fyrste løysinga har vorte så sjelden og utenkjeleg, at det kunne vore artig å prøve, berre av den grunn.

Men når det kjem til stykket, er det ingen av dei velkjende tilnærmingane som gagnar dersom vi skal få det norske mennesket og det norske samfunnet i tale. Det nyttar korkje å lokke eller truge, ringe eller tvinge nokon til tru i dag. Tilhøvet mellom kulturen og kyrkja er gått i vranglås etter Opplysingstida og dess meir vi no panisk lirkar med låsen, dess meir låser det seg.

Kva då? Då er det tid for å senke skuldrene og la blikket klarne. Det vil ikkje seie at vi skal halde låg profil eller gløyme vår misjon! Nettopp eit sterkare medvit om kven vi er og kva vi har å formidle som katolske kristne – saman med alle våre medkristne – kan gje oss den åndelege samlinga og styrken som no er naudsynt. Angsten for minkande oppslutning og innflyting i samfunnet fører ofte til at vi tek til å søkje etter legitimering og ”bekreftelse” på andre vilkår enn det som er trua sine eigne. Det fårlege er ikkje å vere liten, men å vere driven på defensiven. Det er ikkje Goliat, men David som er kyrkja sin ”figur”.

Scandalum Magnatum

(Publisert 1. gang i «Signert», Klassekampen, mars 2007)

”Når dei mektige fell..” – det er noko som har prenta seg inn i den menneskelege historia. Ei akt og ein fase i den performance som det politiske livet er. Som når Valla må gå frå scena. Så fylgjer dei vanlege diskusjonane om reglar og prosedyrar, om leiarstil og presse-etikk. Noko må gjerast, rutinar må vurderast, dei demokratiske prosessane må betrast. Bra. Men i all ståheien gløymer ein igjen den mest oversette faktoren i norsk, offentleg liv for tida: Mennesket. Ikkje berre som offer eller objekt for mobbing eller for ransakande og avslørande journalistikk, men som ansvarleg aktør og som moralsk person.

Sjølvsagt er reglar og retningsliner viktige og samfunnet bør sikre seg at dei vert fylgde opp, som t d gjennom Arbeidstilsynet. Toppleiarar bør vite at både reglane og regelvaktarane vil innhente dei dersom dei vert for bøllete. Likevel: eit verkeleg samfunn kan ikkje nøye seg med gode reglar og rammer; det treng gode menneske. Folka på toppen – korleis vart dei slik dei vart? Kva hende med det barnet og det unge mennesket dei eingong var? Korleis vart dei fostra som menneske? Kva slags impulsar har dei motteke? Kven har vore deira førebilete?

Det reformpedagogiske regimet

(Publisert 1. gang i Dag og tid, september 2005)

Fyrst no nyleg las eg Jon Hustads bok: ”Skolen som forsvann” der han tek eit oppgjer med reformpedagogikken som har herja den norske skulen. Det er ein svir av ei bok; velinformert, modig og vittig. Dei pedagogiske reformatorane – frå Sivertsen til Hernes, med si baktropp av diskrete, men målmedvitne akademiske ekspertar – fullbyrdar Alexander Kiellands drabelege angrep på den tradisjonelle kunnskapsskulen. Som ein freistnad på å hemne ”lille Marius” der han ligg død på skulegolvet under eit altfor tungt ”mensa rotunda”.

Etterkrigstida sine skulereformar er ein interessant symbiose av kulturliberale idear og sosialdemokratisk utjamningsmoral. Prosjektet har vore å skape ein ny mentalitet, eit nytt ”medvit” i folket – og då må dei tidlegare kulturelle tradisjonane haldast på større fråstand. Eit nytt symbolunivers må skapast med Ola-Ola Heia og Ole Alexander Filibombombom som nye heltar og helgnar. I staden for Heilag-Ola, så å seie.

Paven og klassekampen

(Publisert 1. gang i «Signert», Klassekampen, januar 2007)

Det elgjakta er for austlendingen, er pavejakta for den politiske og intellektuelle og venstresida. Det høyrer liksom med som ein del av livsrytmen og livskallet, kan det sjå ut som. I to langdryge artiklar, av Nasir Khan og Immanuel Wallerstein, har ein prøvd å ta rotta på Ratzinger, alias pave Benedikt XVI, for hans famøse Regensburg-førelesing. Skuldingane som går igjen i desse sjangertypiske tekstane, er for det fyrste at paven på ein fordekt måte køyrer ein antiislam-kampanje og dernest at kampanjen inngår i ein like fordekt allianse med president Bush og hans nykonservative krosstog mot ”the axis of evil”. Det hjelper sjølvsagt ikkje at pavens tale handlar om noko heilt anna, nemleg om tilhøvet mellom rasjonalitet, vitskap og tru. For kritikarane ter det seg berre som sløg kamuflasje.

Religionskritikk – og sekularismekritikk

(Publisert 1. gang i Morgenbladet, 2003)

Det blir meir og meir tydeleg og erkjent at ”religionens tid ” ikkje er ”forbi”. Er det noko som er forbi – så er det nettopp slagord og haldningar som har prøvd å parkere religionen som ein marginal, ikkje-seriøs del av den offentlege diskursen. Anten ein er positiv eller negativ til fenomenet, innser ein at religion og religiøse kulturar er noko ein må ha skikkeleg peiling på og ha reflekert over.

For mange, ikkje minst mellom pressefolk og intellektuelle, har ”bulderet” av tilbakevendande religion, skapt ein slags panikk. Det er særleg den islamske kulturens banking på Vestens dører som valdar uro. Kort og godt fordi kristendomen og kyrkjene i vest så lenge har late seg idiotforklare og kue av den sjølvsikre moderniteten. Vestleg kristendom har funne seg i å bli privatisert og ”åndeleggjort”. Ja, når folk i dag skal assosiere noko med ”religion”, går ikkje tanken lenger utan vidare til kristendomen, som er blitt nokså bleik og sekularisert, men nettopp til islam. Muslimar har ein tydeleg, religiøs praksis og kjenner ikkje den instinktive serviliteten for det vestlege samfunnsprosjektet som kyrkjene er fanga i. Med ein gong kjem då skræmebilda på bordet og ein ser for seg – i marerittaktige visjonar – korleis religionen på nytt trugar med å tyne demokrati, menneskerettar og tankefridom. Panikken ytrar seg i ein stundom temmeleg tabloid religionskritikk. Rett nok kjenner ein seg dregen til ulike sider, fordi ein gjerne vil stå for kulturelt mangfald og liberalitet. Vi kan kalle det ein versjon – og i dag kanskje den mest typiske – av ”det liberale dilemma”.

Mellom privatreligion og teokrati

(Publisert 1. gong hausten 2005 i Kirke og kultur. 3. pris i essaykonkurranse. Også publisert i Ny tid)

Den 11. september 2001 krasja religionen som offentleg fenomen rett inn gjennom kontorvindauga i World Trade Center – der moderniteten så å seie var på jobb og ana fred og ingen fåre. Rett nok spelar religionen ei langt viktigare offentleg rolle i det amerikanske enn i det europeiske samfunnet og ein visste vel også om terrorpotensialet i dei islamistiske miljøa verda rundt. Hendinga framstår likevel som eit slags enormt skrekk-tablå og synleggjer den veksande spenninga mellom offentleg religion og vestleg kultur.

Så langt…

Den vestlege politiske mentaliteten har lenge vore nokså sjølvsikker i si tru på at vi har funne formelen for sameksistens mellom religion og samfunn. I litt ulike utgåver, rett nok. I tette og egalitære kulturar som dei skandinaviske har religionen blitt tilkjend ein offentleg plass, klårast uttrykt gjennom stats- og folkekyrkjesystema i ulike tapningar. Men på vilkår av at ein godtek dei avgrensa områda som samfunnet tildeler dei religiøse institusjonane og fellesskapa. Mottoet er: ”kyrkje og land –hand i hand”, kunne vi kanskje seie. Og den store handa tilhøyrer utan tvil statsmakta. I land der det har vore borgarlege revolusjonar med stort innslag av antiklerikalisme, som i Frankrike og Tyskland, er formelen ein annan. Særleg den franske modellen er radikal i sitt skarpe skilje mellom stat og kyrkje og ei innstendig fasthalding av staten som ”laïque”, som sekulær og nøytral. Borgarane sin offentlege identitet er reint sivil; i det offentlege rommet skal dei framstå primært som medlemer av republikken. All anna tilhøyring må haldast på det strikt private nivået. Som borgar er du franskmann, som individ kan du vere katolikk – eller muslim, eller kva det skal vere.

Mange modernitetar

(Publisert 1. gang i «Signert», Klassekampen mai 2007)

Den celebre norske sosiologen Jon Elster har hevda at hans kollega og Holbergpris-vinnar Shmuel N. Eisenstadt ein vitskapsmann i B-klassen. Det torer eg ikkje ha noko meining om, men eg held for rimeleg at også B-laget kan ha vettuge tankar. Som Eisenstadt sin teori om ”multiple modernitetar”, presentert i eit invtervju med han i ”Le Monde diplomatique” nyleg (desember -06).

I fylgje intervjuet ynskjer Eisenstadt å ta eit oppgjer med ”den eurosentriske forståelsen av modernitet” (sit.) og åtvarar mot å sjå moderniteten som ”et ekslusivt vestlig fenomen” (sit.). Typisk for denne moderniteten er det å sjå seg sjølv som kuliminasjonen av ei eintydig utvikling med universell rekkjevide. Her er sanninga om verda endeleg komen fram i dagen, ei sanning som før-eller seinare vil verte utbreidd til alle samfunn og kulturar. I sin grunnhått er den eurosentriske moderniteten sekularistisk; kultur, etikk, politikk og samfunnsliv skal kunne grunngjevast utan referanse til religion, og i den grad gudstrua endå overlever (det Gud forbyde!), må ho plasserast i privatsfæren. Som kjent.

Olavsteinen – relikvie eller snublestein?

(Publisert 1. gang i Innherreds Folkeblad, august 2007)

Den mykje omdiskuterte og omflakkande Olavssteinen er omsider tilbake på plass i Stiklestad kyrkje. Ført dit i høgtidleg prosesjon frå kultursenteret i høve opninga av årets Olsokdagar.

Er denne hendinga eit teikn i tida, både kyrkjeleg og kulturelt? Eg trur det, men i så fall: -Kva seier det? Korleis skal det tydast?

Aller fyrst må vi slå fast at det dreiar seg om kor vidt steinen er det ein både i katolsk og ortodoks tradisjon kallar ein ”relikvie”; altså ein fysisk/materiell ”leivning” av ein helgen; anten av den heilage sin kropp eller noko som han eller ho har vore i kontakt med; kleplagg, gjenstandar o s v.

Sett frå ein katolsk synstad, går det ikkje an å sjå bort frå om ein relikvie er ekte eller ikkje. Trass i forfallsperiodar der ein ikkje tok det så nøye, fastheld ein at ein relikvie skal vere verkeleg. Affeksjonsverdi og kjensler er ikkje nok. Sjølvsagt har ein ikkje alltid kunna nytte moderne vitskaplege metodar for stadfeste dette, ein rimeleg pålitande og samanhengande tradisjon har vore nok. Når det gjeld Olavssteinen, har vi ikkje ei slik kontinuerleg overlevering å byggje på; men vi har heller ikkje noko prov på at steinen ikkje kan vere den som dei mellomalderske kjeldene (t d Snorres kongesoger eller erkebiskop Øysteins Passio Olavi) fortell om.

Nicolaj Berdjajev – religionsfilosof mellom aust og vest

(Publisert 1. gang i Kirke og Kulur oktober 2005)

”Livet sin substans kan berre vere religiøs” (Berdjajev)

Bakgrunnen

Han blei fødd i Kiev i 1874 og vaks opp i ein adeleg heim, merkt både av vestlege opplysingssympatiar og av tradisjonell russisk-ortodoks tru. Medan det vestlege kom inn gjennom faren – som var Voltaire-inspirert – og den eigentlege familiekrinsen, kom trua inn frå den folkelege sida, gjennom ammer og tenarskap. Desse to impulsane kom til å bli ein slags formel for Berdjajevs liv, både biografisk og i hans tenkjing. Han blei utdanna både på militærakademiet og ved universitet i Kiev, noko som også uttrykkjer duble drag i hans person: både aristokrat og fri intellektuell. Tidleg blei han tent av marximens idear og tsar-regimet deporterte han tre år i Nord-Russland. Etter ei lengre utanlandsreise i Vest-Europa blei han aktiv i eit intellektuelt miljø i St. Petersburg, sterkt oppteken av både politisk og kulturell fornying i Russland. Seinare kom han til Moskva og søkte seg til den ortodokse kyrkja. Som den nonkonformist han var, kritiserte han Den heilage Synoden sin sosiale og institusjonelle konservatisme, men saka som blei reist mot han, vart avblåst av revolusjonsutbrotet i 1917. I byrjinga sympatiserte han med det nye regimet og vart professor i filosofi ved Moskva-universitetet. Det gjekk ikkje lenge før hans nonkonformisme og forakt for alle slags ortodoksiar vekte misshag hos bolsjevikane – og han måtte gå i landsforvising. Hamna fyrst i Berlin og var med å grunnleggje eit religionsfilosofisk akademi der, før han i 1924 slo seg ned i Paris, som så mange exilrussarar etter revolusjonen. Her kom han snart til å spele ei framskoten rolle i emigrantmiljøet og slo seg opp som publisist og filosof. Også her vart det skipa eit religionsfilosofisk akademi som vart basen for Berdjajevs liv og arbeid vidare. Berdjajev vart snart berømt og feira. Og likevel var han alltid eit uregelmessig verb med kritisk distanse både til si marxistiske fortid og til dei ortodokse krinsane i Paris.

«The man delusion» – melding av Richard Dawkins: ”Gud, en vrangforestilling”

(Publisert 1. gang i Klassekampen juni 2007)

”Er det ikke nok å se at en hage er vakker uten å være nødt til å tro at det finnes alver i enden av den også?”

Ei bok med ein slik opnings-vignett får sjølvsagt alle mine fordomar til å galoppere. Her er heile massen av antireligiøse og antiklerikale argument samla mellom to permar. Her er samandraget av alt det vi har høyrt før; frå Peter Wilhelm Zapfe, Arnulf Øverland, Kristian Horn og Humanetisk Forbund til Hedningesamfunnet og gamalkommunistisk religionskritikk. Her har vi ein ”Summa anti-theologica” og sjølve Den store Boka om at Gud ikkje finst. Tenkjer eg, dreg pusten djupt og tek til å lese.

Og stort sett slo det til. Dette var ikkje noko nytt. Ingen må rekne med at ein munk skriv ei objektiv og gravalvorleg melding av ei bok som dette. For dette er ein katekisme for gudsfornektarar og må lesast som det.

Dawkins verk har fleire satsar. I den fyrste delen av boka vender han seg særleg til folk som eigentleg er ateistar, men som ikkje vågar ”å stå fram” på grunn av det sosiale trykket. Dette røper boka si amerikanske adresse. For kvar elles er det slik at det plutseleg har vorte så vanskeleg å vere ateist? Ateistar: ut av skåpet, våg å vise at du kan vere rett i ryggen, fri og frank også som ateist! Einstein var ikkje truande, dersom du skulle tru det! Heller ikkje den store Thomas Jefferson (som rett nok var slaveeigar). Stalin og kanskje Hitler var ateistar, men det var ikkje difor dei gjorde ein del dumme ting. Informerer Dawkins. Så vere ikkje flau for å vere ateist!

Denne ”alltid-freidig-når-du-går”-tonen er typisk for stilen i denne boka. Dawkins er biolog, men fyrst og fremst professor for ”Den offentlege forståinga av Vitskapen” (les: naturvitskapen). Den stakkars ateismen kjenner seg truga av religionens nye framrykkjing, og Dawkins trør til for å styrkje den ateistiske moralen. At dette er å slå inn opne dører på vår side av Atlanterhavet, er ei anna sak. Sjølvsagt er det dumt dersom amerikanske fritenkjarar kjenner seg uthengde og forbodne av høgrøysta harry-kristne, men veldig stor medynk får dei ikkje av meg.

Dei neste kapitla toppar seg i påstanden om at Gud ”nesten sikkert” ikkje eksisterer. Skaparverket (orsak!) er så komplisert at ein skapargud må vere endå meir komplisert. Kort sagt: Dersom Gud har skapt verda, kven har då skapt Gud? Slike spørsmål – som einkvar konfirmantlærar har høyrt tusen gongar før – syner det moderne mennesket si manglande evne til å tenkje seg noko utanfor den synlege røyndomen. Gud må då fylgjeleg anten vere ein enkel amøbe og altså ute av stand til å ”designe” noko så innvikla som verda – eller så avansert at han sjølv må vere ”designa” av nokon. Transcendens og metafysikk har så lenge vore forsømt i den moderne danninga at vi ikkje lenger kan tenkje oss ein skapande Gud som noko anna enn ein slags ingeniør i kjempeformat.
Vi kjenner ikkje lenger Den levande Gud som ”trunar over kjerubane” og er høgre og annleis enn alt han har skapt – og som har ”skapt Leviatan til å leika seg med”, som ”gjev føde til dyra og til ramnungar som ropar.” ”Det naturlege utvalet” (eller ”det naturlige utvalgs usynlige hånd”, slik Dawkins dawinistiske panegyrikk ordlegg seg ein stad) er Gud god nok for Dawkins. Eg er samd i at det forklårer svært mykje, men ikkje at det finst ein Godleik, ein Venleik og ei Sanning som er ein røyndom i seg sjølv og som strålar ut frå alt som er til.

For Dawkins er alt slikt berre sublime ”namn” på medvitstilstandar som har forma seg over lang tid, som alt anna. Også ”det menneskelege” er ein slik konstruksjon, eit nomen. Eit foster – er det eit menneske? ”Sekulære moralister spør heller: ’Om det er menneske eller ikke, spiller ingen rolle (hva har det å si for en ansamling celler?) Ved hvilken alder blir ethvert forster i utvikling, uansett art, i stand til å føle lidelse?”. Eg spør meg sjølv om ikkje denne boka heller burde heite: ”The Man delusion”.

Kunsten kan også greie seg godt utan religionen, hevdar Dawkins. Tilfeldigvis var det kyrkja som var rik og mektig nok til å vere kunstmesen i si tid. Synd at det var kyrkja og ikkje ”et gigantisk vitenskapsmuseum” som var oppdragsgjevar for Rafael og Michelangelo, seier han; då ville vi fått eit evolusjonistisk takmåleri som ville vere like mektig som freskene i Det sixtinske kapellet! Eller, seier han òg; førestell deg berre Mozarts ”Det ekspanderende univers” eller Haydns ”Evolusjonsoratorium”! For Dawkins er dette ein draum; for andre er det eit mareritt. Heldigvis har han skamvett nok til å stanse før han kjem til Bach.

Noko så dumt som religionen er det sjølvsagt lett å bortforklåre og Dawkins vier eit heilt kapittel til dette. Religion er ”en tilfeldig bieffekt – en klikk i noe nyttig”. Det kan vere tillit til autoritetar, lojalitet mot ein partnar, evne til positiv ynskjetenkjing – alt saman såre nyttig som ”survival of the fittest”, heilt til den slags tek til å leve sitt eige liv og utvikle seg etter sin eigen sjølvlegitimerande logikk. Vips har vi dei store religiøse tradisjonane! Ei strålande forklåring. Og kva så? På meg, som truande, verkar ho bere komisk i all sin nedlatande og psykologiserande ”Besserwissen”.

Ingen religionskritikk utan side opp og side ned med katalogar om kor slem den kristne Guden og alle gudar er. Og kor slemme alle er som trur på dei. Så òg med Dawkins. Korleis ei mangetusenårig forteljing, sjølv som heilag skrift, skulle sjå ut for å falle i smak hjå moderne moralistar, kan ein berre lure på. Personleg held eg ein knapp på Mose steintavler framfor Dawkins alternative truismer, som t.d.: ”I alle ting, streb etter ikke å påføre skade; behandle alle medmennesker, alle levende ting og verden generelt med kjærlighet, ærlighet, trofasthet og respekt; lev livet med en fornemmelse av glede og undring; forsøk alltid å lære noe nytt…” Kvifor har eg ikkje lese denne boka før?

Dette får halde. Det er likevel freistande å nemne sluttkapitlet der Dawkins, vel vitande om at ateisme kan synest litt umysteriøst og fattigsleg, forsikrar oss om at det tvert i mot er eit liv fylt av undring over Vitskapens fortidige og framtidige landevinningar og at det ”voksne standpunktet”, i motsetnad til det barnslege og religiøse, ” er […] at livet vårt er meningsfylt og akkurat så rikt og vidunderlig som vi selv velger å gjøre det til.”

Boka er langdryg. Både form og innhald tilseier at ho gjer seg best i bolkar, til høgtlesing på ateistiske festsamkomer.

Kyrkje eller «folkekyrkje»

(Publisert Vårt Land, Juni 2007)

Det har vore interessant og tankevekkjande å fylgje med i debatten om statskyrkjeordinga, særleg aktualisert av høyringane kring NOU 2-06 (Staten og Den Norske Kirkes ordning). Det et ein debatt som sjølvsagt vedgår andre enn statskyrkja sine medlemer – fordi det har å gjere med religionen sin offentlege plass og med trussamfunna si rolle i samfunnet.
Debatt og meiningsbryting kring desse spørsmåla er bra, samstundes som det synleggjer mangelen på ei meir djuptgåande tenkjing om kva kyrkja eigentleg er; det eg vil kalle det ”ekklesiologiske vakuumet” i statskyrkjedebatten. Det er uheldig at desse spørsmåla vert pressa av den reint politiske og kyrkjepolitiske problematikken, noko som sjølvsagt er forståeleg når det gjeld eit kyrkjesamfunn med sterke band til det etablerte samfunnet.
Eg skulle ynskje at både teologar av profesjon og ”truande og tenkjande” lekfolk innan Den norske Kyrkja ville våge å bryte ut av denne trollkrinsen og vende tilbake til det som er teologien sine kjelder også når det gjeld læra om kyrkja. Våg å bruke den bibelske terminologien: Kyrkja er Guds folk, Guds tempel, Guds husfolk, Kristi brud, Kristi lekam. Ho er såleis intimt knytt til sjølve frelsesmysteriet. Ved Anden, ved den levande forkynninga av Ordet, ved karismane (nådegåvene) og dei ulike embeta, ved feiringa av sakramenta og liturgien og ved den konkrete sosiale (diakonale) fellesskapen lever den oppstadne Kristus midt i verda og kallar alle til å ta i mot sitt frelsesverk.

Difor kan kyrkja ikkje reduserast til ein offentleg institusjon for religiøs ”bekreftelse” av folks liv. Kyrkja skal forvandle og nyskape både einskildmenneske og samfunnsliv. Ho er ikkje berre ei ”utover-rørsle”; ho ”går ut” for å ”samle inn”, for å dra menneska og heile skapningen tilbake til Faderen. Også i Kristi liv og gjerning er der ei rørsle innover og oppover som vi ofte gløymer. Kristus vart send til verda for å føre verda tilbake til Faderen. Gud vart menneske for at mennesket skulle verte Gud, seier kyrkjefedrene. Altså guddomleggjort – eller heilaggjort, for å seie det på vestkyrkjeleg vis. Den athanasianske trusvedkjenninga (som og er luthersk vedkjenningsskrift) minner om at inkarnasjonen ikkje er ”guddomens forvandling til menneske, men menneskenaturen si opptaking i Gud”. Frå krossen ”skal eg dra alle til meg”, seier Kristus, like før han skal gå inn i fullbyrdinga av sin død og si offergjerning (Joh 12,32).
Når kyrkja ”forkynner Herrens død” ( 1 Kor 11, 26) gjennom Ordet og feiringa av eukaristien (nattverden), vert krafta frå Kristi kross proklamert som nærverande og verksam midt i vår røyndom – og slik dreg Kristus, gjennom kyrkja, stadig menneska inn i samfunnet med Faderen. Kyrkja skal i fylgje sitt vesen verkeleggjere denne dragande og kallande rørsla i Kristi forløysingsverk. Der dette ikkje manifesterer seg, er det inga kyrkje.
Den allmennkyrkjelege ekklesiologien held difor fast ved at kyrkja si urform er nattverdfeiringa – som alltid inkluderer og førutset ei levande forkynning av Ordet og den apostoliske Kristus-bodskapen. Det er også dette som kling igjen i dei lutherske vedkjenningsskriftene når dei seier at ”kyrkja er forsamlinga av dei heilage der evangeliet vert rett forkynt og sakramenta rett forvalta” (CA 4). Kyrkja er altså noko meir og noko anna enn eit tilbod om lausrivne kyrkjelege handlingar. Desse handlingane har berre meining som innføring i nattverdfeiringa. Vi vert døypte og konfirmerte for å ta del i nattverdfeiringa, og kyrkjeleg ekteskapsvigsle og gravferdpraksis førutset den konkrete kyrkjelege fellesskapen som nattverdfeiringa er. Kyrkja bør sjølvsagt strekkje seg langt i praktiseringa av dette for å kome i møte dei som av ulike grunnar ikkje tek del i nattverden; men alarmen må gå når unntaket vert regelen og gjort til eit prinsipp i sjølve kyrkjeordninga..

Forståinga av nattverdfeiringa som konstituerande for kyrkja synest framand for tradisjonell norsk-luthersk kyrkjetenkjing. Det har med kyrkjesynet å gjere, men det har og å gjere med korleis ein ser på nattverdsakramentet. Ein forstår nattverden primært som eit ”nådemiddel” for den einskilde truande. Trua og frelsa er individet si sak og mennesket mottek frelsa gjennom Ordet og sakramenta. Dei ulike nådemidla sin eigenart vert ikkje å viktig – for det dreiar seg uansett om einskildmennesket si frelsestileigning. Sjølv om nattverden vert feira i kyrkjelydens fellesskap, er det den einskilde nattverdgjesten som eigentleg står i fokus og ”hentar ut” nåden ved å ta i mot nattverdelementa.
Alt dette er i- og for seg rett og sant, men det er eit overgripande perspektiv som manglar: At også den nattverdfeirande kyrkjelyden som kollektiv og som einskap er handlande og mottakande i feiringa! Den einskilde truande si mottaking av nattverden førutset heile kyrkjelyden si handling. Det er kyrkjelyden som saman verkeleggjer Kristi innstifting: -Gjer dette til minne om meg! Det er heile kyrkjelyden som ”forkynner Herrens død” og feirar Kristi forsoningsverk. Det er heile kyrkjelyden som helgar seg sjølv og heile skaparverket ved å frambere sine gåver og heile sitt liv som eit takkoffer, ein eukaristi, til Gud ved Kristus, i Anden.
Vi ser det same i forståinga av nådegåvene. Den nytestamentlege undervisinga knyter både mottakinga og utøvinga av nådegåvene til kyrkjelyden som Kristi lekam. Nådegåvene er teikn på Jesu Kristi handlande nærver i verda. Sjølv om einskilde nådegåver vert praktiserte også utanom kyrkjelyden si samling, spring dei alltid utfrå fellesskapen og skal vere med å byggje kyrkja som lokal forsamling, som ein ”bustad for Gud i Anden” (Efes 2, 22).
Kanskje kan den individualistiske skeivutviklinga karakteriserast på ein annan måte; som einsdig vekt på visse sider av apostelen Paulus sine skrifter i Det nye testamentet. Romarbrevet og Galatarbrevet har fortrengt dei to Korintarbreva – og endå meir Efesarbrevet og Kolossarbrevet – skrifter der nettopp kyrkja, nådegåvene og nattverdfeiringa står sentralt (1 Kor 11-12). Kvart menneske si rettferdiggjering i Kristus og kvar truande si mottaking av Den heilage Ande sine gåver er grunnleggjande, men må ikkje lausrivast frå den kyrkjelege og sakramentale konteksten dei høyrer heime i.

I den norsk-kyrkjelege tradisjonen finst det døme på ei levande kyrkjetenkjing, både teologisk og praktisk, som har vore for lite påakta. Eg tenkjer på Gustav Jensen og småkyrkjerørsla. Rett nok er småkyrkjetanken vidareført både i dei moderne arbeidskyrkjene og i den typiske sjømannskyrkja. Men nettopp desse variantane har kanskje svekka noko av det karakteristiske med Gustav Jensen sin visjon: At det sosiale, det liturgiske og det sakramentale livet utgjer ein einskap. Ei uheldig oppsplitting av dette ser vi også i den meir luthersk-konfesjonelle- og i den pietistiske kyrkjetenkjinga som båe har pendla mellom den folkekyrkjelege massekyrkjelyden og det meir intime ”venesamfunnet”. Det vert lett ein ubalanse mellom nådemiddelforvaltinga, det sosiale miljøet og lokalkyrkjelyden som heilagt samfunn.
Hjå Gustav Jensen er dei ulike elementa i kyrkjetanken samanhaldne på ein heilt annan måte: Kyrkja er eit konkret, synleg samfunn på ein kvar stad der alt er krinsa rundt nattverdfellesskapen som den bedande, tenande og misjonerande kyrkjelyden sitt sentrum.
Ein kyrkjelyd (eit sokn) er i grunn og botn den lokale forsamlinga kring den fullstedige feiringa av messa (gudstenesta med Ordet og Sakramenta), med fylden av nådegåver og tenester integrert i seg. Kyrkja sin misjon spring ut av dette og fører alltid tilbake til det.
Det er denne ekklesiologien ein ikkje alltid vågar å ta fylgjene av i spørsmålet om Den norske Kyrkja si ordning. Der det ikkje er ei levande nattverdforsamling, er det eigentleg ingen lokalkyrkjelyd. ”Folkekyrkja” burde våge å ”regruppere” seg slik at ho dannar eit nettverk av livskraftige, eukaristiske forsamlingar av ein rimeleg fungerande storleik. Kanskje vil dette medføre ein reduksjon av antal sokn og kyrkjehus. Berre kunstige, statlege overføringar kan oppretthalde den noverande kyrkjelege infrastrukturen med kyrkjelege tilsette, store kyrkjer, rådsorgan og byråkrati i kvar krik og krok av landet.

Det må gå ei grense for kor lenge eit kyrkjesamfunn kan oversjå den nytestamentlege og allmennkyrkjelege forståinga av kva kyrkja er og erstatte henne med sin eigen ideologi. Kyrkja vil nok verte ”mindre”, men i realiteten vil ho vekse. Fordi ho vil verte tydlegare i sin misjon og sterkare i sitt indre liv. Og til sjuande og sist opnare. For menneske som vil fylgje Kristus og leve i fellesskapen kring han.
Eller for å seie det med urkyrkja: ”Dei heldt trutt fast ved læra åt apostlane og ved samfunnet, ved brødbrytinga og bønene..Og Herren la dagleg attåt lyden sin nokre som let seg frelsa” (Apgj 2, 42-47).

Grepet om statskyrkja

(Publisert 1. gang i «Signert», Klassekampen november 2006)

Ikkje mange vil vere usamde om at Arbeidarpartiet (Ap) sin politikk har endra seg i løpet av dei siste tjue åra. Berre på eitt punkt kan det synast som om kontinuiteten er ubroten: I partiet sin kyrkjepolitikk – og særleg i si handtering av Den norske kyrkja og statskyrkjeordninga. Frå ei radikal, antiklerikal haldning heilt fram mot trettitalet slo ein inn på ein sløgare veg: Kontrollert – og ikkje minst kontrollerande – støtte til kyrkja. Ettersom Staten nærast vart identisk med Partiet, var det klårt at kyrkja sin relasjon til statsmakta måtte bli sterkt avhengig av partimakta. Kyrkja fekk vere i fred på vilkår av at ho heldt seg pent på plass innan dei rammene som Ap-politikken tilbaud. Kyrkja vart partiet og staten sitt husdyr og åt lydig av herrens hand.

Denne politikken har kunna late seg gjenomføre fordi han har stødd seg til ein statskyrkje-venleg populisme. Sikkert med eit innslag av ei vag, men seig kjensle av å tilhøyre kyrkja – av gamal vane, så å seie. Men også fordi den jamne nordkvinne- og mann meir eller mindre medvite ynskjer legitimitet for sine moralske og kulturelle val. Som stadig tydelegare vik av frå kyrkja sine tradisjonelle oppfatningar. Dessutan: Den kyrkjelege leiarskapen har på si side hatt bruk for den legitimeringa (og økonomien – skral, men sikker) som statleg støtte og ein stor nominell medlemsmasse har gjeve. Syntesen av alt dette – parti, stat, folk og kyrkjeleiing – er blitt eit slags dugnadsprosjekt for å redde stumpane av ein norsk identitet eller einskapskultur. Biskop Stålsett sitt pontifikat dannar eit førebils høgdepunkt i denne strategien. Ap sin statskyrkjepolitikk er difor berre det sterke lokomotivet i spissen for eit langt tog som mange har kunna hekte seg på. Saman med Ap står Senterpartiet i dag fram som den sterkaste støttespelaren for status quo. Den raud-grøne folkekyrkja.

For det er nemleg det Ap si stortingsgruppe går inn for når politikarane no er i ferd med å ta stilling til det offentlege stat-kyrkjeutvalet si innstilling (NOU 2006:2). Men då bør fleire spørje seg: Er vi verkeleg tente med ei slik kyrkje som med staten i bakhanda skal omfatte alt og alle? At statskyrkjeordninga er i strid med religionsfridomen, er klårt som ein solskinsdag. Og det burde vere motargument godt nok. Men kva med dei som er kritiske til kyrkja si gjengse form for tru og moral – bør dei ikkje motstå freistinga til å justere kristendomen med rå makt eller mild dressur? Er det ikkje klokare å innsjå at det moderne samfunnet vil bestå av mange ulike kulturar, religionar og livssynsgrupper? At det vil finnast ulike og motstridande meiningar om både seksualmoral og anna moral – og at desse gruppene må lære seg å leve i fred med kvarandre? Eller at mangfaldet av institusjonar og overtydingar samstundes kan skape sunn meiningsbryting i den elles klamme norske ortodoksien og medverke til det vi no treng aller mest: eit meir markert og rikhaldig sivilsamfunn?

”Det blir ei elitekyrkje” fnyser mange. So what? Ei fri kyrkje blir neppe ein sosial og økonomisk elite, snarare tvert om. Men det vil kunne bli ei kyrkje for dei som vil noko tydeleg med sin medlemskap og ikkje berre gli inn i den gråe massen. Samfunnet treng i høgste grad miljø som verdset aktiv innsats, engasjement, forjuping, intellektuell refleksjon og forvalting av ei konkret historisk overlevering. Det kallar eg å vere open og å vise folk tillit. Og kyrkja sjølv burde vere den siste som ynskjer seg eit forlenga liv som gamal og snill mor med eit langt framskride religiøst og teologisk Alzheimer-syndrom.

Det er heller ikkje sikkert at ei mindre statsstyrd og mindre teologisk ”liberal” kyrkje blir meir politisk konservativ. Ei fri kyrkje vil synleggjere at ho ikkje passar inn i dei gamle båsane. Ho vil nok irritere kulturradiklarane, og det får dei ta med godt humør. Men ho vil og kunne irritere mange fleire, særleg når det gjeld økonomisk politikk og sosial rettferd, både nasjonalt og internasjonalt. Mellom anna fordi ho blir mindre ”norsk”.

Kven skal ta seg av det norske folks rituelle behov? Ja, sei det. Men Humanetisk Forbund tilbyr sine tenester i stadig større omfang – og det er heilt greitt, spør du meg. Elles endar det med at skilnaden mellom kyrkja og humanetikarane blir så liten at han er synleg berre for dei mest interesserte. Igjen: Kven er tent med ei slik ”kyrkje”?

—
Som einkvar lesar av Klassekampen vil vite, måtte Farao gjennomgå sju landeplager før han slapp Israel-folket ut av Egypt. Kanskje er det noko slikt som må til før politikarane tek til vettet? Det skulle ikkje undre meg om nokon oppfattar dette som ein terrortrussel – men eg tek sjansen på å nemne det, likvel.