”Då…ropa han ur or klungerrunnen” (v 4)
Her er min Gud. I den logande klungerrunnen. Abrahams, Isaks og Jakobs Gud. Som ikkje seier meir om kven han er enn at han Er. Som vil gripe inn i verda, inn i livet. Som treng Moses.
Han Er enno. Han kjempar med denne verda enno, og verda med han. Som om han var fanga i sitt eige skaparverk. Som om han hadde gått seg fast i klungerkrattet. I livet mitt.
Kven er han? ”Eg vil bort og sjå dette underfulle synet…” (v 3). Sjå han.
Frp surfar vidare på bylgjeryggen av norsk grums. ”Hijab-effekten” kallar media det når partiet no har stigande statistikkar igjen.
For min del aukar dette berre mi eiga framandkjensle som nordmann. Kvar bur alle desse hijab-hatarane? Er det eit by- eller landsfenomen, er det aust- eller vestlandsk, trøndsk, sørlandsk eller nordnorsk? Eller er det jamt fordelt?
Alle som er veldig mot hijab til politiuniformar, er ikkje sympatisørar av Frp og stemmer ikkje i oppsongen mot ”snikislamisering”; det er heilt klårt og eg meiner det finst aktverdige grunnar både for- og mot. Likevel er det vel ikkje mykje feil å anta at hijab-”effekten” er ein effekt av anti-islamske og antireligiøse sentiment i folket.
Redsla for det framande spelar med. Likeeins ei statisk oppfatning av kva som er ”det norske” (sjå vettug leiarartikkel i Morgenbladet i dag); som sagt her i bloggen før: Torbjørn Egner –epoken er over. Det snille, einskaplege landet ikkje langt unna der julenissen bur med sitt ”good guy” sjølvbilete har endra seg. Det er ikkje bra når pynten blir hengande i huset etter han er visna og høgtida slutt.
Veldig mykje av talen om at dei ”norske” verdiane er truga av religion og særleg islam, er ein angst- og aggresjonsretorikk. Vi treng å finne ei ny ”forteljing” som kan fornye kulturen, som ser religion som noko spanande og konstruktivt og ikkje som eit vonde som skal tøylast. Når vi trur på den gamle forteljinga, er det ikkje fordi ho er «sann» ellr «prova», men fordi ho har vore gjenteken så lenge og av så mange. Utfordra av sekularisme på tomgang, har dei religiøse tradisjonane mykje å stå saman om. Religionane må ha plass både for intern og ekstern kritikk for å kunne takle nye situasjonar, men dei skal ikkje la seg kue og ikkje la seg herse med av ein arrogant sekularisme – som om den åleine står for fred, utvikling, rettferd og framsteg. Sekularismens nære slektning, liberalismen, har finanskrisa avslørt; snart vil ein skjøne at det ikkje gjeld berre økonomisk liberalisme, men og den kulturradikale liberalismen – med sin ekstreme indivdualisme, si konsumdyrking og si råkøyring mot naturmiljøet.
Vil du at kristendomen skal forbli ein del av det norske framtidsbiletet? Då er det berre éin ting som nyttar no: Ras ikkje mot ”dei andre”, men set i gang og praktiser di eiga tru.
”Ho kalla han Moses; ’for eg har drege han opp or vatnet’, sa ho” (v 10)
Kongsdottera som fann Moses i Nil-sivet, gav han eit egyptisk namn. Eit dåpsnamn – fordi han var ’dregen opp or vatnet’.
Å vere døypt, er å vere dregen opp or vatnet. Vatnet redda Moses, liksom vi er redda frå dei maktene som vil oss til livs; synda, dødens og djevelens makt. Slik Israel vart redda gjennom havet, redda av havet. Vatnet er død og liv, grav og oppstode. Vatnet er Jesus Kristi død og siger.
Vi som er døypte, er alle ”Moses”. Vi kunne gått under, men vi vart berga. Gud fann oss.
Faste er ein religiøs praksis. Mange trur at det berre er islam og jødedom som endå har tydlege praksis-former. I dag veit folk at islam har sine fem søyler og mellom desse er almissene, fasten og bøna. Men kor mange veit at dette også er ein del av den kristne tradisjonen? I alle fall i ortodoks og katolsk kristendom.
I den katolske kyrkja er ’kyrkjeboda’ det som formar livsmønstret for dei truande – og klosterlivet er basert på dei ulike klosterreglane (t d Benedikts regel, Augustins regel, Basilios regel). Kyrkjeboda forpliktar den truande:
– På sundagar og festdagar skal du ta del i messa
– Du skal skrifte dine synder minst éin gong for året
– Din Skapar skal du motta [i nattverden] audmjukt minst éin gong for året, i det minste i påska
– Du skal halde heilage påbodne festdagar
– Du skal overhalde førskriven faste og abstinens
I tillegg er dei truande forplikta til å ta ansvar for kyrkja sine materielle/økonikiske midlar.
Omsut for dei fattige (”almisse”), bøn og faste har alltid vore ein del av det kristne livsmønsteret. Dessverre har individualisert og privatisert oppfatting av religion og kristendom skugga for regulær kristen praksis. Resulatet blir ein kropp utan beingrind; berre mjukvev er ikkje skikka til å halde mennesket oppe og i funksjon.
Fastepraksisen kan skifte med ulike livssituasjonar; her er nokre tips:
*Tradisjonelt skulle fastedagane innehalde berre eitt skikkeleg måltid, og noko lett morgon og kveld.
*Tradisjonelt heldt ein ikkje bryllup og liknade store festar i fastetida.
*Abstinens = avstå frå kjøt. Tradisjonelt på alle fredagar.
*Avstå frå unødig underhaldning (Tv, muzak, kino/teater, uteliv..)
*Kutt ut/reduser inntak av snop og snacks og alkohol
*Set av tid til å vere stille og åleine. Les ei god bok. Kva med Bibelen?
* Gje til Caritas/Kirkens Nødhjelp
* Sjå til noko som treng vitjing og kontakt
* Ta del i fastegudstenester
* Sjuke, eldre og born er – i katolsk samanheng – ikkje forplikta til overhade fasten.
* Total faste over eit tidsrom, saman med bøn, er ein friviljug praksis som kan vere åndeleg og menneskeleg fruktbar. Førutset mogning, røynsle, helse – og evt vegleiing.
Mykje av det som er bltt ”avskaffa” fordi ein har vilja lette på krava, kjem att som apell om endra livsform frå den radikale miljørørsla, frå meditasjons-miljø og andre hald. At fasten også innheld ein politisk og økologisk dynamikk, blir stadig tydlegare. Seinast i dagens ’Klassekampen’ viste ein innsendar til radikale tenkjarar som hevda at liberalismen i økonomi og livsstil berre kan møtast med etisk motmakt: ”virtue is going to save the world… after the financial catastrophe, the salvation by ethics” (Frédéric Lordon, fransk økonom, 2008).
Store politiske grep trengs for å endra verda, men stadig sterkare vil ein innsjå at slike grep ikkje kan takast utan at agenten, mennesket, heng med. Fasten er eit treningsprogram for humanitet, ein innsikt om at mennesket må kunne meistre sin ”behov” og ikkje ekspandere utover sin tildelte plass i verda.
Så til alle – liberalistar og ”overåndelege” truande: Røyndomen innhentar oss, vi treng ikkje finne opp krutet på nytt, fastetida sin askese ventar på gjenoppdaging.
Tru må ha kropp.
”Men jordmødrene hadde age for Gud og gjorde ikkje som egyptarane sa; dei let gutane leva” (v 17)
Hebraiske jordmødre visste at dei var i teneste for livet, ikkje for døden; i teneste for Gud, ikkje for farao. Det var sterke og rådsnare kvinner som ikkje lét seg skræme av kongelege påbod.
Styrken deira var at dei hadde age for Gud. Når det kjem til stykket, er det kanskje det som trengs for at mennesket skal halde fast på det gode. Der respekten for Gud blir borte, sviktar grunnen under oss.
Vi skal verdsetje alt godt og stø alle menneske ”av god vilje”. Men utan truande menneske, med ”jordmor-mot”, vil grunnvollane vakle
preike ved messa her i klosterkyrkja; der alle får oskekrossen teikna i panna, som eit botsteikn…
I evangeliet i dag, frå Bergpreika, tar Herren fatt i den elementære jødiske, religiøse praksisen: Almisse, bøn og faste. Han kritiserer og fornyar måten dette ofte blei utført på – men han avskaffar det ikkje. Han tar for gitt at denne praksisen held fram for hans disiplar, i kyrkja: ”Når du gir en gave”… ”Når dere ber…” ”Når dere faster…”
Den religiøse praksisen skal ikkje utførast for å fokusere på oss sjølve, men på Gud og nesten. Ja, fasten er nettopp ei slik re-fokusering av kropp og sjel på mitt tilhøve til Gud, mitt tilhøve til min neste.
Jesus grip her tilbake til den profetiske kritikken av Israels faste-praksis:
– Almissen er ikkje ei nedlatande, nærmast symbolsk veldedighetshandling for ”verdige” trengende – det er ei akt av djup rettferd: ”Slik er den faste eg vil ha: at du løyser dei som med urett er bundne, sprengjer banda i åket,… at du deler ditt brød med dei som svelt og let heimlause stakkarar koma i hus” (Jes 58, 6f)
– Bøna er ikkje ein opptreden, men eit rop til Gud frå det inste av livet vårt: ”Når du ropar om hjelp, skal han seia: ’Her er eg!’ ” (v 9).
– Den lekamlege, kroppslege, konkrete fasten er ikkje liksom-bot og krokodilletårer, men ein sjølvdisiplin som viser at du ikkje tar meir plass i verda enn du treng, som viser at mennesket ikkje lever «berre av brød, men av kvart ord som går ut av Guds munn’ (5 Mos 8,3/Matt 4,4). Når du fastar rett, skal det springe ut av ei fordjupa glede – du har kome til sans og samling, du veit kva som tél – så du salvar hovudet ditt og vaskar andletet ditt; når du gjer verkeleg bot, ”skal ljoset renna for deg i mørkret og natta verta som ljose dagen”, seier Jesaja om den rette fasten.
Brør og systre!
Vi treng fastetida for å reorienterie oss, for å gjenfinne vår plass som menneske på ein meir audmjuk måte, i høve til oss sjølve, i høve til Gud, i høve til andre , ja, i høve til naturen og alle våre medskapningar. I vårt høgt utvikla og kostbare samfunn har vi gløymt dette; gløymt kor avhengig og sårbart mennesket er.
Ved gravferder her i landet, får vi så å seie, den siste oskeutdelinga: -Av jord (av støv) er du komen, til jord skal du bli. Som ein gjenklang av orda vi snart skal høyre i kveld: – Kom i hu, menneske, at du er støv og skal vende tilbake til støv.
Bot og faste dreiar seg ikkje om sjølvforakt. Den franske, katolske forfattaren, Bernanos, seier i sin roman ”Landspyprestenes dagbok” – i det han let den kreftsjuke og døyande presten uttale sine siste ord, i ei ussel kott-leilighet i Lille:
”Det er lettere enn en tror å hate seg selv. Dersom alt hovmod var dødt oss, ville nåden over all nåde være å elske seg selv ydmykt som en hvilken som helst av Jesu Kristi lidende lemmer”.
”Då skal Herren svara når du kallar på han, når du ropar om hjelp… då skal ljoset rennna for deg i mørkret” (v 9-10)
Når? ”Når du tek bort kvart tyngjande åk…når du deler ditt brød med den som svelt” (v 9-10). Når du held rett faste.
Det er radikalt uvant for mange norske kristne å tenkje at Gud knyter lovander til at vi gjer noko. Vi tenkjer på nåden som noko heilt passivt. I Bibelen er nåden og livet ein heilskap. Kjærleik og rettferd frigjer og opnar. Fasten, med den konkrete, lekamlege forsakinga, med fokus på nesten og på Gud, opnar mennesket. Slepp Guds ljos inn. Opnar mellom Gud og deg.
Fasten bryt deg ut av di eiga evindelege ”rundkøyring”, gir ei retning. Slepp fram ropet om hjelp. ”Då skal han seia: ’Her er eg!’”.
”Alt har si faste tid… ei tid til å fødast, ei til å døy” (v 1-2)
Korleis har Forkynnaren med sin statiske ”ying og yang”-visdom og sitt sykliske syn på verda, fått plass i Bibelen – ei bok som fortel om ein dynamisk Gud som handlar i ei vekslande og framoverskridande historie?
Men slik er også Gud. Han har gjeve noko av æva til tida, han som i Kristus sjølv gjekk inn i tida og bar med seg æva. ”Tida” kviler i ei ”høgre tid”; det som hender, er ikkje berre tomme hendingar; det har ”si tid”. Difor kan og skal vi ta i mot akkurat det som no møter oss, sorg som glede. Fyrst når vi tek i mot det, kan vi be Gud om å endre det, om å gripe inn, om å sjå saka frå vår side. Fyrst Getsemane: -Ikkje som eg vil, men som du vil. Så Golgata: – Min Gud, min Gud, kvifor…?
For hendingane ikkje ein blind lagnad, eit hjul av liding, ein nådelaus rundgang. Gud er ein levande Gud, ein far for sine skapningar. Difor seier Forkynnaren: ”Tenk på din skapar i ungdoms år..” (12, 1).
Kva som enn hender, er du i hans tankar.
”Alt det augo ynskte, lét eg dei få; eg nekta meg inga glede” (v 10)
Forkynnarens utprøvande, skeptiske kynisme endar i det hedonistiske, i den reine lystkjensla som målestokk for moralen. Det same ser vi i vår eiga tid. Når Gud og den åndelege verda blir fornekta, gjenstår å ikkje nekte seg noko. Hedonismen står sterkt i det moderne livssynet. I Spania køyrer bussar rundt med propagandaplaktar av typen: «Gud finst sannsynlegvis ikkje. Nyt livet!»
Om ikkje lenge, når pengesekken er tom og alle stimulansar utprøvde, kjem den resignerte innsikten: ”Sjå, alt var fåfengd og jag etter vind” (v 11).
Det blir eit vendepunkt.
denne sundagens preike/homile her i klosterkyrkja …
Kjære brør og systre!
”Tenk ikke på det som hendte før, akt ikke på det som en gang var! Nå skaper jeg noe nytt” , høyrde vi i dagens lesnaden (Jes 43). Gud gjer noko nytt. Mannen vi høyrde om i evangeliet, fekk eit nytt liv, ei ny framtid. Alle som var vitne til det, måtte tenkje: Her skjer det noko nytt! Dei var heilt ute av seg og priste Gud, står det.
Men skjer det noko nytt, noko godt nytt, noko som varer? Vi prøver, men blir innhenta av vonbrot og tap av illusjonar. Forkynnarens resignerte visdom synes å slå til: ”Det finst ingen ting nytt under sola. Vert de sagt om eitkvart at: ’Sjå dette er nytt’, så har det likevel funnest før, alt frå eldgamal tid” (Fiork 1, 9-10).
Men her, i Evangeliet, skjer det noko verkeleg nytt: Gud er i Kristus og seier: ”Min sønn, dine synder er tilgitt!”. Her blir eit menneske reist opp og fornya! Så folk må seie: ”Aldri før har vi sett noe slikt!”
Brør og systre! Tida er inne for forkynne og erfare Jesu Kristi fornyande kraft! Heile det notidige samfunnsprosjektet går ut på stadig fornying, stadig forbetring. Som ei slags blind framdrift. Eg skulle likt å vite kva folk faktisk tenkjer om framtida. Politikarar og andre samfunnstoppar er jo ein slags profesjonelle optimistar. Det er så å seie deira levebrød. Men kva er eigentleg bodskapen, kva er målet? Skal vi bli rikare? Skal vi bli fattigare? Skal vi bli friskare, leve lenger, løpe fortare, slå nye rekordar, bryte fleire tabu, bli endå meir frigjorde? Dei som formar samfunnet, blir stadig ivrigare – men under overflata rugar det ei djup uvisse, trur eg..
Brør og systre; vi no er der det demrar at berre Gud kan skape noko nytt. Det skjer no; ”merker dere det ikke”? Det kyrkja står for, vil kome meir i fokus; det vil vekkje større motstand og større tilslutning. Dette skaper angst hos mange; som ein norsk mainstream avisredaktør sa det nyleg: ”Religiøsitet er en sak som bør holdes på det rent personlige plan, der det rettelig hører hjemme..”. Det har kome truande menneske til dette landet, både katolske og andre, som har eit meir aktivt forhold til trua si, på alle plan – og då blir mange engstelege; trollet vaknar og spør: -Kven er det som trampar på mi bru?”
Eg seier: det er slutt på å stenge trua inne. Ho vil ikkje ha makt, men ho vl ha rom, ho vil ha munn og mæle, ho vil sjel, men også kropp! Ho vil vise i terrenget! Mange kristne, også katolske truande, vil helst leve anonymt. Ein vil ikkje bli rekna blant dei eksotiske ”elitekatolikkane”. Den beste måten å unngå det på, er nettopp å kome ut i det opne landskapet, å ”kome ut av skapet” som truande, som ein heilt vanleg,- ein katolsk – kristen! Å vere katolikk, er å vere ein vanleg kristen, ein confessor, ein vedkjennar, slik vi er døypte og ferma til å vere.
Brør og systre! Det Gud vil skape seg no, er eit folk av vedkjennerar, av confessorar! Det er det er ”det nye” han vil gjere! Som vi høyrde: ”Det folk jeg har dannet meg, skal forkynne min pris!” Eg trur det startar i skriftestolen, og la det bli slik, no i fastetida. Der vedkjenner og erkjenner vi at Gud har rett: ”Du har ikke påkalt meg Jakob, du Israel har ikke strevet for meg. Du plaget meg bare med dine synder og trettet meg med dine ugjerninger”. Der, i skriftestolen, på vår båre, så å seie, får vi også høyre orda: ”Dine synder er tilgitt”…”Jeg er den som utsletter dine misgjerninger for min skyld; dine synder kommer jeg ikke mere i hu!”
Så fylgjer lovprisinga og liturgien si vedkjenning; der forkynner vi hans pris. Guds namn er opphøgd! Gud tar seg faktisk nær av korleis han blir omtala, han er ingen dott. Men han vil ikkje skape seg respekt gjennom paragrafar; han vil bli elska av eit fritt hjarte, av sine skapningar, av sine vener, av oss! Så vil han at du skal stå for di tru; i skrift og tale, i ord og gjerning der du er, der du lever, slik situasjonen krev det. Når motet og orket sviktar, skal du spørje: -Kva var du utan han, utan Kristus? Kva var du utan hans grep inn i livet ditt? ”Tenk ikkje på det som hende før… sjå eg skaper noko nytt. No gror det fram. Merkar de det ikkje?”
Der står vi. Der står eg: ”Herre, du har stilt meg for di åsyn for alltid. Velsigna vere Herren, Israels Gud frå æve til æve!”
”Kraft og vørdnad er hennar klednad, og ho ler mot komande dagar” (v 25)
Slik skildrar visdomslitteraturen den dugande kvinna. Ho er nok husleg, men ho er den som styrer og ”ser etter korleis det går i huset” (v 27). Og hennar hus er ikkje noko ”dukkehjem”. Her er vi langt unna den innemura og gjerandslause borgarkvinna frå Viktoria-tida, til naud med eit hekletøy å stelle med. Den dugande kvinna er offentleg kjend, for «der menneske møtest får ho ros for sine gjerningar» (v 31).
Ikkje berre kraft, men også vyrdnad kjenneteiknar henne. Det er kvinna som symboliserer samfunnet – og som held det saman på sine grunnvollar.
«Den som spottar den fattige, hånar hans skapar” (v 5)
For vår samfunnstype er den fattige berre eit problem. Problem skal løysast og fjernast. Bra at ein vil gje like kår for alle, det er ein kristen arv. Rettferd er vilja av Gud. Men det personlege aspektet blir lett borte når rettferd berre blir sosialindustri. Mennesket blir eit objekt. Både i borgarleggjort ”veldedighet” og i velferdsbyråkratiet.
Den fattige er Guds augnestein, hans yndling. Trakk ikkje på den fattige. Gå ikkje forbi han. Den fattige er Gud med tiggarstaven, inkognito i verda.
”Klok er den som tek boda til seg” (v 8 )
I vår tid vil vi ikkje fylgje pålagde bod. Det viktige er å vere ”autentisk” – det du tenkjer og gjer, skal kome frå deg sjølv.
Vi har gløymt at mennesket ikkje er sin eigen skapar. Gud oppfattar vi som ein framand autoritet. Heller skulle vi sjå vårt tilhøve til Gud som noko fortruleg og respektfullt på same tid. Boda høver for oss; det er ikkje framande reglar som vi må ”fare over havet” for å hente;”Nei, ordet er deg nærare enn som så; det er i munnen din og i hjarta ditt, så du kan leva etter det” (5 Mos 11-14).
Å ta boda til seg, er ikkje å bli kua av ein kald vilje. Det er å lytte når Skaparen din talar.
”Høyr kor visdomsmøya ropar…” (v 1)
Visdomen er vegen til det rette livet, til det gode livet – til Gud. Visdomen omfattar både det dennesidige og det hinsidige. Visdomen er lagt inn i skaparverket, inn i kvart menneske. Han talar i alle dei store, åndelege tradisjonane, i «alt som er sant, alt som er gjævt, alt som er rett..» (Fil 4,8). Og han er heilt og fullt openberra i Ordet, i dei heilage Skriftene, i kyrkja.
Men Visdomen er ikkje noko vi fylgjer automatisk. Ikkje noko vi gjer instinktivt fordi ”evolusjonen” har programmert oss for å ”overleve” som individ eller ”art”. Visdomen kallar på oss; det er ei røyst vi kan høyre i oss, men ho har sitt opphav i ei høgre verd. I det gode, i Gud.
Jesus er Visdomen, inkarnert. Han kallar, som Visdomsmøya og seier: «- Kom til meg… Ta mitt åk på dykk og lær av meg, for eg er mild og mjuk i hjarta; så skal de få kvile for sjelene dykkar” (Matt 11, 29f).
Kvar dag må Visdomen veljast eller vrakast. Høyrast eller overhøyrast.
Jobben er krevjande for tida – og sakene som krev standpunkt, står i kø. Eg kan no berre kort seie fylgjande:
Om Holocaustbiskopen Williamson et co:
*Heving av ekskommunikasjon er ikkje det same som ”rehabilitering”. Williamson og dei andre frå PiusX-fellesskapen er stadig ikkje godkjende av den katolske kyrkja og har inga legtim embetsutøving.
*Pave Benedikt visste ikkje om Williamsons utsegner om Holocaust,
* men fordi han er ansvarleg, burde nokon i Vatikanet vite det og formidle det før det var for seint,
*så rutinene i Vatikanet treng fornying! Fleire mediakunnige, gjerne lekfolk (ein god idé i andre Vatikan-avdelingar også). Og den interne kommunikasjonen må skjerpast.
*Denne paven er absolutt ikkje antisemitt; tvert om.
* Williamsons ytringar er skandaløse og avskyelege.
*Tida er kanskje inne for heving av ekskommunikasjonen av nokre av frigjeringstelogane også?
Om hijab i politiet:
*Kanskje det? Kvifor ikkje? Vis meg ein ”nøytral” politimann.
Om godkjenning av muslimsk friskule i Oslo:
*Sjølsagt.
Om Darwin-jubileet:
*OK med Darwin – så lenge eg slepp han som ”livssyn” og ideologi. Pass opp for ”vitenskapleg” menneskesyn og ”vitenskapleg” moral.
”Lit på Herren av heile ditt hjarta, og set ikkje lit til ditt vit” (v 5)
Trua er ikkje mot vitet, rasjonaliteten. Vitet er ei gåve frå Gud. Men når vitet vert lausrive frå han som gav det, kan det kome på vidvanke. Ofte seier folk: ”-Lit på din sunne fornuft”. Vanleg dømekraft er ofte bra, men kor lett blir det ikkje mine eigne vinklingar, interesser og fordomar som styrer tankane? ”Mitt” vit kan bli eit anna ord for egoisme.
Sjølv når noko er vanskeleg å skjøne, kan vi lite på det Gud har sagt. I slike ventetider er det ikkje rett å bruse fram og bruke store ord. Tilliten til Gud høyrer saman med merksam ettertanke; ”i stilla og tillt….” (Jes 30, 15).
Gud dukkar opp over alt for tida; i Snåsa, i Senterpartiet, i det amerikanske presidentvalet – og på Nationaltheatret, i dramatiseringa av Dostojevskijs ”Brørne Karamasov”. Kor vellukka det er å lage ein scenisk vesjon av ein diger roman, kan diskuterast; det blir lett ein serie med tablå.
Meir interessant er det om teatret taklar den uomtvisteleg religiøse problematikken hos Dostojevskij. For eit par år sidan såg eg ei liknande oppsetjing på Det Norske Tetaret; ”Brotsverk og straff”. Då slo det meg veldig tydeleg at norsk teater – regissørar og instruktørar, så vel som skodespelarar – manglar noko vesentleg for å levandegjere stoff med religiøs og teologisk vinkling: Metafysisk peiling. Det finst sikkert unntak, men teateret speglar den gjennomsnittlege kulturen der religiøs indifferens er blitt kvardagskost. Ein vegg har falle ut or det åndelege huset og livet går greitt utan.
Dette har ei reint kunnskapsmessig side. Innsikten i teologi og religiøs historie, kjennskapen til grunnleggjande tekstar – Bibelen, ikkje minst – til ritual, mystikk og estetikk har skrumpa inn, sannsynlegvis fordi dette stoffet er blitt meir og meir marginalt i formasjon og danning; i heimemiljøa, i skulen og i akademia.
Men det har òg med livrøynsle å gjere. Når den religiøse praksisen jamtover innskrenkar seg til ei kyrkjeleg gravferd i ny og né, vil innforlivinga i religion og trusliv svekkast. Vi kan trygt tale om ei omfattande religiøs framandgjering i kulturen. Religionen er ikkje utrydda, men han er trengd ut til sidene av dei miljøa som set standardane og som let oss forstå kva som til ei kvar tid er akspetabel åtferd og tankegang. Alt oppstyret om Snåsamannen syner i kor stor grad ting rører seg under det elitekontrollerte kulturnivået. Og det er det som blir reflektert i toppinstitusjonar som (National-)teatret.
Når ein skal ta i religiøst stoff, legg ein nesten intuitivt inn ein trygg distanse, som oftast gjennom nokre lag av rølp eller ironi. I Karamasov-førestellinga opptrer det, som forventa, geistlege som er dumme, hyklerske og lett latterlege. Det finst, sjølvsagt, men ikkje spesielt framtredande i Dostojevskijs eigen versjon av den scena eg tekjer på. Fridom i regien er éin ting, kulturelle klisjéar er noko anna. Staretsen Sosima, i Espen Skjønbergs skapnad, framstår som klok og underfundig, men i romanen kjenner eg ikkje att den noko pre-senile og skjøre typen som dukkar opp i dramaversjonen.
Aljosja bir alvorleg og vakkert spela av Mariann Hole. Å la ei kvinne spele mann eller omvendt, kan vere eit bra grep – men fungerer det ikkje her også som ei distansering? Den gode og truande Aljosja famlar seg fram, svaksynt og anemisk, endå forfattaren uttrykkjeleg seier at han var ”en kraftig, rødmusset gutt” som ”nærmest struttet av sunnhet” (Thomas Christensens omsetjing, s. 34). Denne gongen møter vi representanten for religionen som anten ”too good to be true”, som ”myk mann” – eller som utslept på prøve frå ein institusjon. Det hadde vore langt fårlegare om han hadde vorte spela som ein verkeleg mann av kjøt og blod, ein helgen av Karamasov-kaliber. I dramaet flatar dette ut og Aljosja blir uskadeleggjort.
Ein av dei beste er John Brungot som den slue Smerdjakov. Han loddar vondskapen i mennesket og får fram Lucifer-ljoset i det demoniske, det fascinerande ved det vonde. Metafysikk handlar om å ane det overnaturlege, ikkje berre i det gode, men også i det vonde. Sterkast inntrykk gjer likevel Mads Ousdal i rolla som Ivan. Truleg fordi dette er ein skodespelar med indre kraft og alvor. Det er tydeleg at han her kjempar Ivans kamp, kampen om trua, kampen med Gud. Her rører vi ved det som går ut over det psykologiske og moralske, her er vi i den åndelege verda.
Teatret er ikkje berre instruktør og aktørar, det er også publikum. Som av eit instinkt, let regissøren ein av personane kaste ein sluttreplikk ut i salen; eit utfordrande spørsmål om kvifor tilskodarane har møtt fram: -Fordi vi vil ha brød og cirkus? Og eg spør: Kva for ei verd tilhøyrer eit vanleg, norsk Nationaltheater-publikum? Er det istand til å ta opp dei store spørsmåla som Dostojevskij reiser? Er spørsmålet om Gud i det heile teke levande, kan det stikke i hjarta?
Eller meiner vi at har vi gjennomskoda alt, som ateisten Miusov – ein ”pariser og fremskrittsmann”?
(Prenta i spalten «Signert» i Klassekampen, i dag, laurdag 14. febr -09)
”… desse veike og fattigslege grunnkreftene i verda” (v 9)
I antikken var det ikkje uvanleg å tenkje at det stod åndsmakter bak grunnelementa som verda var laga av. Menneska ana ein samanheng, ei mening, ei vilje, ei kraft i verdsordninga, i naturen. Dette er ei rett aning – fordi Gud har lagt sin eigen herlegdom, sitt eige ”logos”, ”meiningsord”, inn i alt han har skapt. Verda er ikkje ein maskin.
Likevel er det ikkje rett å dyrke verdsordninga og elementa som om dei er ”gudar”; då kjem vi i kontakt med åndsmakter som spelar på den åndelege tiltrekkjingskrafta i det Gud har skapt.
Paulus seier ikkje at verda ikkje har noko ”åndeleg i seg”, tvert om. Men det er berre Skaparen som skal tilbedast. Å gi seg inn under strukturane i skapningen, i livsrytme, i kosthald, i ritual og skikkar som om dei i seg sjølve har åndeleg autoritet, lausriven frå Gud, fører oss ut i avgudsyrking og slaveri. På same måte som Lova – som er god i seg sjølv – blir ein slavedrivar dersom ho ikkje blir motteken i trua sin fridom. Djupast sett: i Kristus.
”Her gjeld berre tru, verksam i kjærleik” (v 6)
I denne formelen, denne ”regelen”, syner Paulus nettopp skilnaden på ”lovgjerningar” og ”gode gjerningar”. Dei gode gjerningane og den rettferdiggjerande trua kan ikkje skiljast frå kvarandre. Begge ”gjeld”.
Desse gjerningane skíldrar han også som ”Andens frukt” (v 22ff) – som nettopp i samsvar med det blivande moralske innhaldet i Lova.
Den rettferdiggjereande trua er ei verksam tru (av gresk: energéo =vere verksam), ei ”energisk” tru!
”De er alle Guds born ved trua på Jesus Kristus” (v 26)
”Alle” viser til heile menneskja: Guds frelse har nådd ut til folkeslaga, i samsvar med Guds ’økonomi’, hans hushaldning, hans plan. Paulus er apostelen som banar veg frå ”nokre”, Israel etter kjøtet, til ”alle”; frå det partikulære til det universelle.
Menneske av alle nasjonar og kulturar kan no bli innlemma i gudsfolket. Ikkje gjennom fødsel og ytre oppseding, men gjennom fri, personleg tilslutning, i forsaking og trusvedkjenning, gjennom dåpen som er det universelle paktsteiknet.
Det nye mennesket og den nye ’humaniteten’, den nye menneskelege famillien av mann og kvinne, træl og fri, jøde og grekar (3, 28 ) byggjer på personens frie tillit til Skaparen, i Kristus.
I Gud er alle menneske frie og adelege.
”
fr Arnfinn Haram - Weblog 
Siste kommentarar