discursus: Harstad kirkeforum, 20/5-12: Luthersk/katolsk; aktuelt synspunkt

legg ut dette kompaktmanuset. Emnet var oppgitt. Eg valde å ta opp nokre aktuelle tematikkar...

Eg tar ”Luther” her ikkje isolert, som om det berre dreia seg om personen/teologen/reformatoren Martin Luther; men om heile hans prosjekt, om reformasjonen, protestantismen og den lutherske kyrkja, med vekt på det aktuelle og ikkje berre det historiske.

Nokre ord om Luther fyrst, likevel:

ILuther er ein fascinerande person og teolog. I hans teologske tenkjing og arbeid har eg alltid funne – og finn stadig – mykje spenstig og verdfull. Eg førtrekkjer å sjå han primært som ein katolsk teolog; nytenkjqnde og original, men samtidig – også etter sin eigen intensjon – i kontinuitet med heile den kyrkjelege tradisjonen Luther insisterte på at han tala og verka ut frå sitt embete som katolsk, offisiell kyrkjeleg teolog; som doktor i Den heilage skrifta, ved universitetet i Wittenberg. Og som vigd, katolsk prest. Luther var som kjent munk, augustinareremitt, tiggarmunk, som eg. (For spøk brukare eg åseie at det beste Luther har sagt er: ”Hjelp, Sta Annna, eg vil bli munk!). Det braut han med, men eg trur det sat i han, likevel. Studium, bøn, forkynning, den intense søkjinga etter Gud. Påverka av NB dominikanaren Joh Tauler, i Strasbourg (ein av Rihnmystikarane, som M Eckhart, H Suso…).

Slik eg ser det, var det ulukkelege med Luther at han spela prosjektet sitt over i hendenen til den framstormande fyrstemakta – og dermed til heile utviklinga fram mot nasjonalstaten og den pretensiøse statsmakta (skal komne tilbake til det..). Moderne Luther-forsking er i ferd med å oppdage Luther som seinmellomaldersk katolikk. Vi har pressa han inn i moderne kategoriar. I dag trur eg han ville ha vore nokså forskrekka over ”lutherdomen” og den kyrkjelege utviklinga han der ville ha observert. Det siste Luther ville vere, var lutheranar!

II

Å gå gjennom alle dei teologiske og læremessige møte- og kollisjonspunkta mellom luthersk og katolsk tru, ville både ta for mykje tid og vere uødvendig. Eg vil heller fokusere på nokre aspekt som eg meiner er sentrale i dag.

Mange ventar seg at det er læra om ”rettferdiggjeringa av tru” som er hovudgreia i reformasjonen og i oppgjeret mellom luthersk og katolsk. Det er ei forsnevring og eit feilfokus, meiner eg.

Dei katols-lutherske samtalane/dokumentet: ”Rettferdiggjeringa”. Det offsielle ekumeniske standpåunktet no, er at det Ikkje lenger er noko avgjerande skilje på dette punktet, slik ser ein det frå begge sider.

-Og, viktigare: Konsentrasjonen på ”rettferdiggjering” er ei del av det eg vil kalle konfesjonaliseringa av reformasjonen og av reformasjonskyrkjene. Visse temn og termar får preg av ideologi, blir reindyrka og einsidige. Det er etterkvart som reformasjonen går frå å vere ei reformrøsle innann den dåtidige universelle kyrkja til å bli nye, nasjonale kyrkjedanningar (Landeskirchen), blanda inn i den politiske frontinga med trettiårskrigen som det mest ekstreme utslaget, at ein finsliper rettferdigjeringslæra. Mange tidlege luthersle teologar, som Osiander, meinte det var for einsidig, at det kristne livet og nådens gjerning i mennesket blei underbetont. Rettferdiggjeringa er berre eitt av fleire motiv i Det nye testamentet: Jesu undervising i Bergpreika, dei apostoliske formaningane, alt det Paulus seier om at vi er –i Herren, -i Kristus blir borte. Likeeins det sakramentale: døds- og livssamfunnet med Kristus, at vi er Kristi lekam osv. Frelsa er meir enn det forensiske (tilrekning ved dom); det er eitt aspekt blant fleire.

Luthers eigen teologi er mykje rikare. Einskapen med Kristus, livet i Kristus, heile den kristne spiritualiteten er mykje sterkare der. Theologia Crucis – som ikkje berre handla om forsoninga, men om korleis Gud openberrar seg for oss i det motsetnungsfulle, i det løynde, i sin veikaskap; korleis mysteriet i vårt liv også er veikskapen, døden bort frå sjølvet, å bere krossen, å dele Kristi lidingar.

I Luthers vesle katekisme (forklåringa til 3. trusartikkel) ser vi at menneskets mottaking av frelsesverket ikkje er framstelt som rettferdiggjering, men som helging/”helliggjørelse” – fordi det er Heilagandens verk (sit.) Her er heile det kristne livet sett som ein prosess, som Guds verk/nådens verk i oss, frå kallet til fullendinga og herleggjeringa.

Utan tvil reindyrkinga av den forensiske rettferdigjeringslæra ført til ei utarming av det kristne livet. Mest radikalt i den såkalla nyevangelismen (rosenianismen): Ekstrem objektivisering. Heile det kristne livet blir borte; alt skje Utanfor oss. Rein teori, ein fasit, eit reknestykke. Eit slags nihilisme, som har verka sekulariserande. Den gamle pietismen var annleis (nådens ordning/ordo salutis: kallet, opplysinga, gjenfødinga, rettferdiggjeringa, helginga, herleggjeringa); med Johan Arnt, Schriver, Pontoppidan, Brorson…. Her høyrer nåden og livet saman (katolsk). Likeeins i dei pentakostale retningane (pinsevenene), med sine erfaringar og sin entusiasme.

➢ Så her er ei hovudutfordring: Få det kristne livet tilbake i teologien, i forkynninga, i kyrkja, i praksisen!

III

Den viktigaste utfordringa er likevel det som har med synet på kyrkja å gjere; ekklesiologien. Her er det også dei største vanskane ligg for ekumenikken i dag, særleg mellom luthersk/protestantisk og katolsk. Kva er kyrkja?

-Nasjonalstaten og nasjonalkyrkja. Heile den synlege kyrkja blei utlevert til /gjekk opp i staten. Kyrkja blir noko reint åndeleg. Dertte har ført til stats-servilitet og til borgarleggjering av kyrkja. Og til nasjonalisme.

Noko som igjen har avfødt den sk ”folkekyrkja”. Romantikken (Herder): Nasjonen erstattar kyrkja som samfunn, som identitetsskapar. Ei guddomleggjering av ”folket”, rasen og kulturen. Fascistoide greier. I strid med kyrkja sin universelle, katolske karakter.
Samankobla med den kravlause nåden; Å vere med i kyrkja krev ingen ting. Ja, nettopp det at du er passiv, blir eit ekstra sterkt uttrykk for evangeliet og nåden (Sevat Lappegard, TF ved UiO).

Mest har dette å gjere med ein institusjonell, sosiologisk reaksjonsmåte: Når oppslutninga går ned, går ein langt for å tøye kriteriane for tilhøyring. Når kundane forsvinn, reduserer ein på prisane. Overlevingsmekanisme.

Dernest er det eit uttrykk for eit sterkt bekreftingsbehov. Som kyrkje og representantar for kristendomen har vi lenge vore drivne på defensiven, sida Opplysingstida. Det har vore (og er) ein aktiv og konstant politikk gjennom heile den kulturelle og etiske utviklinga: Reduksjon av kristendomens truverde og av dens plass i det offentlege romet. Fråfallet, ofte grunna i erfaring av møte med streng kristendom (prest, heim, s.dagsskule osv). Dette er i dag ein myte, men stadig effektiv. Vi har behov for å vise at Gud er god, at kyrkja er positiv, at vi ikkje er slemme og strenge.

I grunnen røpar dette ein umedviten paternalisme. Ein tenkjer: Det er vi/kyrkja som har definisjonsmakta, det er veldig viktig for folk å bli godtekne av kyrkja.Trur vi. Eigentleg ein form for snill autoritær haldning. Vi burde heller forstå situasjonen meir sakleg/nøkternt: Kyrkja er der, har si identitet, vi godtek at folk gjer andre val, vi kan informere og vegleie dei som vil finne veg, bli kristne.

Og der er vi ved poenget: Tilhøvet til kyrkja vil i dag vere avhengig av den einskildes val; interesse, kontakt, undervising/vegleiing, vedkjenning og forpliktande kristen praksis.

Då må vi også ta eit oppgjer med det som verkeleg skaper og opprettheld den blodfattige og patetisk utdaterte folkekyrkjeideen: Nemleg ein dårleg ekklesiologi, ei underlødig læte om kva kyrkja er.

Kyrkja er eit åndeleg, men synleg samfunn, med si lære, sin etikk, sine embete og tenester (hierarki), sin liturgi og sitt sakramentale liv, sin diakoni og sin misjon. Eit verkeleg samfunn, ikkje berre ein ”åndeleg storleik”. Vi har tappa kyrkja for identitet og overlate det meste til staten. Kyrkja som ein verkeleg fellesskap må gjenoppdagast.

I dette ligg at kyrkja ikkje er eit apparat eller ein organisasjon for å gje religiøs service til folk. Kyrkja er ein fellesskap kring Ordet og Sakramenta, ei forsamling, eit folk. Ekklesia, Guds folk, Guds familie. Universelt og lokalt.

NB: Ulike aktivitetar og bruk av kyrkjelege handlingar kan ikkje erstatte den synlege samlinga kring forkynninga og nattverdfeiringa på Herrens dag (og elles). Tese: Der det ikkje lenger er nokon som samlast på denne måten, er det inga kyrkje, uansett kor mange ting ein driv på med, uansett velvilje, uansett kor mange tilsette ein har.

Dette svarar også til luthersk teologi og lære: ”Kyrkja er forsamlinga av dei heilage der Evangeliet vert rett forkynt og sakramenta rett forvalta” (CA ).

Mitt spørsmål er: Korleis kan ein ha gløymt dette, i praksis? Og deretter med ein ideologiskteori som passar?

Her er mi største utfordring til den lutherske kyrkja, til DNK, i dag: Ho er i ei ekklesiologisk krise. Det gjeld sjølve synet på kva kyrkja er, men også spørsmålet om autoritet i kyrkja. Oppflisinga, subjektivismen… Det har verknad også for oppslutning og rekruttering: -Når luren gjev uklår lyd, kven samlar seg då til slag?

Folke- og statskyrkja spelar også seg sjøl i hendene på politiske makthavavarar og opinionsleiararne/fleirtalet. Krav om tilpassing, ei kyrkje som ikkje uroar, men berre bekreftar politikken, regimet, folkemeininga, livsstilen…
Ei instrumentalisering av kyrkja: Nyttig for ”verdiane”, den nasjonale kulturen, mot andre livssyn, kulturar og religionar.

Avsl:

➢ Utfordring: Finn tilbake til basen (einskap i trua, og gudstenestefeiringa, til det å byggje lokale fellesskapar). Noreg blir i dag ikkje kristna frå toppen, men frå grunnlaget i vårt eige liv.

Ekumenisk felles plattform i dag: Ta utgangspunkt i dei positive, felleskristne (katolske ) elementa. Ikkje fordi dei er vage, men fordi dei er grunnleggjande. NB

Katekisma (boda, credo, sakramenta, skriftemålet, morgon og kveldsbøn). NB: Katekisme/barnelørdom tyder ikkje ”det barnslege”, men nettopp det basale.

Gudstenesta (den tradisjonelle,fullstendige høgmessa). Ta vare på den lutherske liturgitradisjonen, som er allmenkyrkjeleg.

Lukke til!

Reklame

discursus: Næringslivet, mennesket og Gud. Næríngsliv og teologi.

Kompakt manus for føredraget på Moster amfi  i dag:…

0. Innleiing:

 

Eg byrjar med ei lita åtvaring: Vonar de veit kva de har gjort når de har invitert ein munk, tom ein tiggarmunk, som har fråsagt seg all privat eigedom, som ikkje har lov å tene pengar til eige bruk, som ikkje mottek offentlege stønader – men tilhøyerer ein kommunitet, ein klosterorden, som lever av gåver, og ikkje alltid frå dei rikaste…

Ei åtvaring også fordi det ei stund har vore populært med ’etikk-seminar’ for leiarar i næringslivet og andre høge instansar. Då kan oppskrifta lett bli, a la mykje som kjem frå Amerika: -Korleis få endå større suksses, med ein dash etikk, det kan ikkje skade. Litt etikk eller ”Gud” som ein kremtopp på kaka. Det er ein leiarkultur og ein type føredragshaldarkultur som ikkje akkurat er mi greie.

Men ei ærleg utfordring begge vegar, kan vere bra. Det vi snakkar om her, må vere noko som tek sikte på å informere våre tankar/vår tenkjing, våre haldningar/vårt samvit – og vår praksis. Kort sagt, ikkje berre eit seminartema, men ei utfordring, ein invitasjon.

Ansvaret for ein dialog mellom nærings- og arbeidsliv og teologi/tru, har sjølsagt med begge partar å gjere. Telogen og forkynnaren må ha noko skikkeleg å seie. Eg skal prøve – og baserer meg på den katolske sosiallæra: Ei samanhengande og konsistent del av den katolske kyrkja sitt syn på arbeid, skaparverk, samfunn osv… NB ikkje katolsk i smal tyding, men nettopp allment-kristent; bibelen, den kyrkjelege overleveringa og undervising gjennom tidene, framsett med vilje og mot til å stå for noko tydeleg og etterrretteleg.

1. Nokre grunnleggjande prinsipp (sosialetiske/politiske i vid forstand)

om økonomi, arbeid og samfunn

Mennesket, den menneskelege personen; målestav på  det økonomiske og samfunnsmessige feltet. Det gjeld både ’arbeidsgjevaren’ og arbeidaren. Uansett kva suksses du og ditt tiltak/ditt firma har profittmessig – om du blir eit dåreleg menneske, er det lite verd.

Suksses og framgang i verksemder skal målast på om det skaper menneskeleg utvikling, overskot, glede – både materielt, etisk, kulturelt og åndeleg.

Kva er eit menneske? Meir enn ein biologisk maskin. Meir enn eit evolusjonært produkt. Ein integrert einskap av kropp og sjel, med vilje, ansvar og fridom. Og Guds bilete, imago Dei. Med ei evig bestemming.  Bryt di verksemd ned menneske, eller byggjer det opp?

Familien.Mennesket er også eit fellesskapsvesen.  Ikkje berre stat/individ. Vi treng nærare fellesskapar, med ein annan base. Kyrkja er også ein grunnleggjande fellesskap. Vi treng fellesskapar som er mindre formale, meir fullstendige, djupe og verdibaserte. Staten/nasjonalstaten er for laus og sprikande; og for kristne/truande stundom direkte negativ/fiendtleg (jfr resrvasjonsrett-saka osv).

Eigedom – som  middel til personleg fridom; råderett over personlege resursar, ikkje negativt avhengig av andre. Men: ingen absolutt eigedomsrett. Gud er ”eigaren” og vi har alt felles! ( I naud har den fattige rett til å ”stele”).

Jfr urkyrkja – og klostervesenet.

Arbeid/kapital.  Arbeid, ein del av den mennskeleg ’verdigheten’. Både slik at eit kvart menneske er kalla til å arbeide (Paulus: ”den som ikkje vil arbeide/skal heller ikkje ete”) – og slik at samfunnet skal sjå til at det er verdig arbeid tilgjengeleg for alle. Kynisk spekulasjon i arbeidsløyse, for å halde løner nede og etterspurnad etter arbeid oppe, er umoralsk.

Moderne industri har skaffa menneske arbeid og utvikling, men har og fungert som ’slaveri’. Mennesket som rein energileverandør. Djupt fornedrande. Den ubetalte løna til arbeidsfolket ”ropar til himlen” ´, seier ap Jakob, og ”du skal ikkje la løna til arbeidaren liggje til  dagen etter. Betal straks” .

Gjennom arbeidet skal mennesket legge grunnlag for sin eksistens – og vere med på å byggje kulturen og samfunnet. Arbeidet må vere slik at denne meiniga kjem fram, at ein kan sjå noko av heilskapen, ikkje berre vere eit tannhjul i maskinen.

Ei overbetoning av arbeidet er også feil. Arbeidet som avgudsdyrking. Mennesket skal ha rom for leik, kvile, helg. Obs på helge- og fritidsarbeidet!

”Arbeidet er til for mennesket, ikkje mennesket for arbeidet”

Subsidaritetsprinsippet. At styring og avgjerder skal skje på lågast mogeleg nivå. Sikrar at avgjerder har nærkontakt med dei det gjeld. Og at administrasjon og byråkrati ikkje veks inn i himmelen, for ikkje å seie inn i helvetet… Ein viktig tradisjon i vestnorsk nærings- og arbeidsliv er den egaltære strukturen; arbeidsgjevar og arbeidstakarar frå same bakkgrunn, på same golv, dekk, kyrkje- og bedehusgolv, så vel som bedriftsgolv.

Det felles gode.  Det viktigaste politiske og sosiale prinsippet. oppgjer med tanken om at”berre eg blir rik, blir det bar for alle”, ”når det regner på presten/kapitalisten, dryp det på klokkaren/folk flest..” Du skal ha eit direkte og aktivt – ikkje indirekte og passivt – sikte på ”det felles gode”!  Personleg profittmaksimering utover det å få næringa til å fungere, er umoralsk.

Her skal det testast om vi fylgjer Guds logikk eller denne verdas.

2.Det personlege ansvaret og Gudstilhøvet.

Forvaltinga av materielle resursar, naturresursar, arbeid og kapital, har med vår personlege frelse å gjere. Alle skapargode kan bli det bestes fiende. Når dei blir eit mål i seg sjølv. Gud er menneskets mål.!

Om dette har vi tydelege Jesus-ord:

”Kva gagnar det eit menneske – ein n æringslivsleiar/ein kapitalist – om han vinn heile verda, men taper si sjel”?

”De kan ikkje tena både Gud og Mammon”; vi vil tena  og elska den eine eller den andre, ikkje begge på ein gong.  ’Mammon’ –det er våre godar, våre energiar, vår utrusting, våre resursar. Når dei blir lausrivne frå Gud, frå det gode, blir dei ein avgud, ja, ”verda sin fyrste”; Satan.  ”Kjøts lyst, augnelyst, og jag etter rikdom ”- alt slikt er ikkje av Faderen, seier apostelen Johannes.

Nokre møter og den direkte utfordringa, som den rike unge mannen: ”Gå og sel det du eig, gje det til dei fattige, kom så og fylg meg, og du skal få ein skatt i himlen!. Då gjekk det ein skugge over andletet hans og han gjekk sorgfull bort, står det. Kanskje son til ein bedriftsleiar med utsikt til arv og karriere?

Men kan vi ikkje vere rike og likevel truande? Jau, men berre så vidt! Pengane har ei makt i seg (mammon): ”Pengehugen er rota  til alt vondt”, seier Paulus; ”av kjærleik til pengar har mange lide skipbrot på trua”. Må seie at eg har sett fleire døme på det.

Kritikk av rikdom i NT: ”Ikkje mange rike…” (1 Kor).  ”Er det ikkje dei rike som utnyttar dykk og plagar dykk..?” (Jakob). Jakob er svært kristisk til rikdom – ei  tru som ikkje grip inn i livet og syner omsut for dei fattige. ”Gode gjerningar” er fyrst og fremst det. Jfr Jesu domstale: ’Eg var svolten, naken, i fengsel… og de gav meg mat, kledde meg, såg til meg” (Matt 25). Det blir ein revisjon av livsreknskapen som vi vil merke.

Vi ser i klostertradisjonen at askese, kallsmedvit og meining gjev gode resultat; kloster blei sukssesbedrifter! Og då var det lett å bli dekadent. Det same ser vi i mange bedrifter: Ein nøysam og ærleg gründar overlet verket til etterslekta – som kuttar ut nøysemda og idealismen og endar med forfall, både økonomisk og moralsk/personleg.

00.Avslutning:

 

Det vi treng, er ikkje berre ei opp-shining av det systemet vi har no  – som er veldig materialistisk og grådig.Næringslivstoppane er av dei verste. Fallskjermar og lureri.  Vi treng ei ny, sosial innstilling. At vi går saman om det som verkeleg trengs: Ein fellesskap, der arbeid og entreprenøskap går saman å byggje den menneskelege fellesskapen, med plass for Gud.

Regula St Benedicti. Har djupt prega europeisk sivilisasjon, også økonomisk. Jfr H N Hauge – klosteretikk for alle. Balansen mellom arbeid og bøn; arbeid, bøn, studium. Også intellektuell og kulturell stimulans og utvikling er viktig folk i næringslivet. Denne balansen er ofte forrykt i det moderne samfunnet (kapitalistisk som kommunistisk); berre arbeid/fritid/underhaldning.

Det som tèl for H N Hauge som for St Benedikt, er byggjing og fornying av samfunnet (klosteret/venesamfunnet), skape ein menneskeverdig sivilisasjon. Det er dette som må vere ambisjonen for næringslivet, det som triggar og ansporar.

Ora et labora!

 

 

discursus: Treng vi askese? -Om asketisk teologi.

Stikkordmanus for foredraget i Katolsk Forum, Stavanger. Tematikk som eg har vore innom fleire stader i det siste, ikkje minst pga av fastetida som vi no er inne i….

(Kompaktmanus/stikkord)

I Omgrepet og historia

Askese – eit ord som sjokkar litt? Uvant og litt provoserande. Litt fy-ord. Det er difor eg har valt det J, men også fordi det verkeleg handlar om noko fundamentalt viktig, både teologisk og kulturelt/antropologisk..

Askese (gresk) = øving, trening.

Som teologisk omgrep vekkjer det reaksjon, i protestantiske samanhengar: Frykt for ”gjerningar” og ”gjerningsrettferd”.

Som kulturelt omgrep: Avvist som livsfornektande, unaturleg osv. Ein arv frå Opplysinga (samtidskulturens Store mor) – som jo greip tilbake til antikken, til hedonismen og epikurismen. Jfr Peter Gays store klassikar om Opplysingstida: ”The Enlightenment, the Rise of Modern Paganism”.

I opplysings-prosjektet var det – er det – meir enn rein fornuft; de er ein spiritualitet, ein kult. Det er Lucrets redevivus, og bak der: Epikur. Rota til det moderne:

Hedonisme og utilitarisme. Mest mogeleg lukke til flest mogeleg. Kva lukka er, har vist seg å ikkje vere så enkelt å definere. Alt frå stoisk glede over å ver vis og god, til verkeleg ’lyst’- drifts- og nytingsdyrking.

Opplysingsfilosofane sin syntese av dette: ”Det naturlege”. Ikkje telos; meining, mål som i tradisjonell dygdelære eller som i dei store religiøse tradisjonane, men nettopp ’natur’. Live and let live! Optimistisk som  trad liberalisme, eller meir drakonisk: styrt og kontrollert av ei sterk – NB ikkje-religiøs  – sentralmakt (Hobbes o a); Staten tar seg av askesen ved å halde oss i sjakk.

Askesen – og motstanden mot askese – har med synet på kroppen  og alt som knyter seg til den å gjere.

-Protestantisk ’inderlighet’. Det åndelege for seg, det materielle/fysiske/politiske for seg.  Ny giv for den sekulære makta > fyrsten (seinare absoluttismen/det opplyste eineveldet, t d Fredrik den store). Luther: Sjela for kyrkja, kroppen for fyrsten.

– Opplysinga usurperer det kroppslege. Forviser dermed relogionen til privatsfæren, tømer det for det konkrete (frå ’kyrkje’ til ’religion, frå konkrete praksisar til sinnstilstandar, synsmåtar, ”fromhet”, Gud, dyd og udøyelegdom, ”livssyn”…)

NB Renessansen for den antikke hedonismen er ambivalent i høve til det kroppslege: Kroppen er både veldig viktig – og ikkje viktig. Gnostisk. Pendling mellom overdriven askese og orgiar.

Den moderne hedonismen er verkeleg ein kult, ein spiritualitet (demonisk, vil eg seie): Overvinninga av kroppen ved:  trening, tekonologi, medisin, medisinsk vitskap > evig dennesidig liv, evig muskuløst liv, evig venleik…

II  Eit asketisk program

Askese handlar om erkjenne det kroppslege, på ein positiv og balansert måte.

Det åndelege heng saman med det kroppslege. Praksis formar tru. Det kroppslege (drifter, relasjonar, materialitet, sosialitet) må vere tilordna det åndelege/det moralske. Styrast i retning av telos: Kjærleiken til Gud og nesten! I retning av det sant humane.

Sett frå kristen synstad:

*Ta kroppen tilbake,

frå staten med dens reguleringar (detaljane i livsførsla, kontroll på fruktbarhet og avkom…)

frå dei kapitalistiske og marknadsliberale kreftene og konsum-ismen.

*Ta kroppens sosialitet tilbake; det politiske.

*Kroppen og tilbedinga: vika, året, bøna og gudstenesta sin plass) Eit asketisk val!

*Kroppen og rytmen: dag/natt, arbeid/kvile, sosialitet/stille) Rytme er grunnleggjande. Det førutseibare.

*Kroppen og eros (mat, sex, venleik, kunst..). På tide å seie: Less is more!

-Promiskuøs sex > dårleg sex, og gir mange konsekvensar for NB andres kroppar». Skjønner-tyranniet (gastronomi, vinsmaking, musikkspaltar, innreiingsmagasina, kulturreiser) Men, for å seie det slik: -Kor god kan ein saus bli? Eller kor supre stereoanlegg kan det finnast? Eller kva som helst. Vi treng oppgjer med Feinschmeckeriet og «skjønnåndene».

Paulus: -Eg tvingar kroppen min/ikkje fekte i lause lufta…

Jesus: -Søk fyst Guds rike og hans rettferd, så skal de få alt det andre i tillegg.

Det er kristen askese.

discursus: «TeoLOgene» – foredrag, Trondheim: «Folkekyrkja etter 22. juli. Eit ekklesiologisk perspektiv»

Kompaktmanus:

Takk for invitasjon. Eg sympatiserer med LO-tilknyting for prestar og teologar, faktisk, i ei tid der borgarleggjeringa – for ikkje å seie småborgarleggjeringa –av kyrkjene er  sjenerande…

Kloke ord om sjelesorg i etterkant av 22. juli, blir ikkje mi vinkling. Eg meiner at 22. juli i høg grad aktualiserer ekklesiologiske spørsmål – fordi det har med relasjonen mellom folk og kyrkje, mellom stat og kyrkje å gjere. Korleis kyrkja forstår si eiga rolle, heng nøye saman med korleis ho forstår seg sjølv. Utan ein ekklesiologisk refleksjon, kan ein kome til å manøvrere litt i blinde. Farvatnet ser så ope og innbydande ut, men vi treng eit skikkeleg kart for ikkje å gå på skjer og grunnar under den rørande overflata.

Så difor blir mitt tema: ”Folkekyrkja etter 22. juli.  Eit ekklesiologisk perspektiv”.

Fyrst ein ekklesiologiske markør; eit par memento når det gjeld kyrkje og nasjonale kriser.

1.Ver nøkterne i krisetider – eller: pass opp for tomme kaloriar!

Risikabelt for kyrkjene å innkassere stor oppslutning i krisetider. Eg meiner ikkje at oppslutninga er fake, ikkje er reell, eller til og med positiv. Men eg tilrår ei nøktern innstilling, velovervegde slutningar og grep.

Døme:

-Aust-Tyskland. Det blei ingen brei religiøs/kyrkjeleg renessanse, etter murens fall sjøl om kyrkjene var viktige fristader under omveltingane. Aust-Tyskland forblir det kanskje mest sekulariserte landet i verda (etter Noreg, hadde eg så nær sagt, skjønt på ein annan måte).

-Polen. Kyrkja har enda overveldande oppslutning, får vi seie, men langt nær slik ein hadde tenk seg etter Solidaritets siger og kommunismens fall. Situasjonen er svært motsetningsfull, på mange måtar. Nasjonalisme, kapitalisme, katolisisme  – ikkje enkle konstellasjonar..

-Noreg under og etter 2. verdskrig. Stor oppslutning om kyrkja, nytt kyrkjeleg sjølvmedvit. Men: etter krigen; brått slutt. Både på oppslutning og på kyrkjeleg sjølvmedvit/frigjering. Berggrav var djupt desillusjonert, og den aarflotske versjon av reformrørsla vart noko ganske anna ein det ein hadde tenkt seg (både i den opphavlege reformrøsla og i Kirkens Grunn-prega tenkjing under krigen).

Kort sagt: Ei ny, folkeleg oppslutning om kyrkja må for det fyrste takast for det det er: nokså vag religiøsitet. Dei mest positive vil seie: med eit potensiale. Gjerne det, seier eg. Det potenseielle må aktualiserast. Potens må bli akt. Men då må oppslutninga fylgjast opp med substansiell katekese og innføring i kyrkja sine basale livsformer, i teologi, liturgi og kristen spiritualitet. Å sjå på eit slikt anliggande som ringeakt for for folkets spontane religiøsitet, er forhasta.

Mange av dei som tende ljos, og mange av fortolkarane, ville tone ned det eigentleg religiøse, og: å kaste seg i armane på ljospopulismen, utan ein planmessig teologisk kvalifisering av det som rørte seg hos folk, blir fårleg anti-intellektuelt og avteologiserande. Eg minner om at denne foreninga kallar seg ’TeoLOgene’. Altså: Både kyrkja-institusjonelt forstått – og folket må våge den teologiske jobben som no ventar.  Fromme klisjéar er ikkje nok.

Ein institusjon som er altfor rask til å innkassere alle summar på kontoen, og ta all umiddelbar oppslutning, uansett premissar, til inntekt for seg, ber i seg ei djup, indre uvisse. Når firmaet går dårleg, har kunden alltid rett og prisane er alltid låge…  Med integritet og sjølvtryggleik, våger ein å behalde ein kurs. Navigare necesse est, non vivere! for å seie det med antikken.

Eg ser så behovet for ei meir omfattande

2.Ekklesiologisk fokusering.

Sett frå katolsk hald, er det klårt at kyrkja ikkje kan la seg definere berre som bekreftar av generell religiøsitet eller nesten-religisøitet.. Kyrkja er ikkje ein institusjon for betene folk; behovet for høgtid for ritual eller kva det kan vere. Alt dette – generell religiøsitet, ritual og høgtidsbehov – har sin plass, men i ein større økonomi, ei større samanheng, i ein bestemt samanheng for å vere meir presis ekklesiologisk: Nemleg som ein del av kyrkja sitt liv som trusmessig, liturgisk, sakramental og diakonal fellesskap. Kyrkja er ikkje primært ein institusjon vis -avis folket, eit slags overbygning over folkelivet, samfunnet eller kulturen. Kyrkja er ein fellesskap, eit folk. Guds folk. Felleskapen kring Kristus. Dei som er ’kalla saman’, for ikkje å seie ’kalla ut’ (som Israel frå Egypt), ho er ja, nettopp: ekklesìa! [av det greske «ek-kaléo«, kalle ut].

Kyrkja er ikkje berre dei døypte, men dei døypte som vedkjenner trua, fordi dåp og trusvedkjenning høyrer saman, og som er samla kring feiringa av evkaristien/messa/nattverden. I det minste døypte som er dregne inn i ein dynamikk fram mot vedkjenning av trua, fram mot altaret. Kyrkja etter 22. juli må våge å seie dette. Tale eksplisitt om trua og om nattverdfeiringa. Vettugt, pedagogisk, sjelesygerisk – men dermed også teologisk, med kateketisk og forkynnande vilje.

Dåpen er eit initiasjonssakrament, ikkje berre ei individuell eller isolert akt. Dåpen – og for katolikkar og ortodokse også konfirmasjonen eller krismeringa – innlemmer i den nattverdfeirande kyrkja, og forvaltinga av dåpen må synleggjere og drive fram denne intensjonen. Eit av dei store ekklesiologiske jordskjelva kjem difor når dei døypte normalt sett ikkje lenger er kommunikantar – noko som kom med den johnsonske vekkjinga for den norske statskyrkja sitt vedkomande. Dåpen blir ein eisam planet, riven ut av sitt solsystem, borte frå si sol, Kristus, borte frå den fullstendige, sakramentale og kyrkjelege fellesskapen.

På denne torsoen har ein så konstruert ein dåpsteologi eller dåpsideologi som så å seie lever sitt eige liv. I dag kan det sjå ut som om rite de passage – elementet tek heilt over, dåpen som rein velsigningshandling, på skaparplanet. (framandt for oldkyrkjeleg teologi og dei klassiske dåpsliturgiane)..

Ein ekklesiologi sentrert rundt feiringa av Ordet og Nattverden, er også den lutherske, må eg få lov å minne om. CA: ”Kyrkja er forsamlinga [ekklesia] av dei truande der Evangeliet vert rett forkynt og sakramenta rett utdelte”. Ikkje berre som eit abstrakt prinsipp, men som eit sosiologisk fenomen, ein kollektiv praksis: Rett og slett feiringa av den fullstendige messa. Dette er det normale livet for ein kyrkjekristen, dette blir han eller ho døypt til, dette er kyrkja.

Dette er også underteksten i Den vesle katekisma – som kateketisk instruerer ’vanlege kristne’ om korleis dei skal leve i denne kyrkjelege røyndomen; etisk, trusmessig, sakramentalt og liturgisk. Det er dette som er folkeleg kristendom, slik Luther ser det – i fullt samsvar med allmenkyrkjeleg/katolsk tradisjon.

Eg vil rå til og ynskje at ein gjenoppdagar og anvender berekrafta i denne visjonen, og dermed den folkelege berekrafta i kyrkja sitt sakramentale og liturgiske liv. Ofte er nyare liturgireformar prega av halvgod middelklassepoetikk; pen, mjuk og passe borgarleg.

I sin spiritualitet og i si livstolking bør kyrkja i dag bli meir nøktern, mindre overstrøymande, mindre overkompenserande i sin lengsel etter å inkludere alle, enten dei vil eller ikkje – noko responsen på det siste kyrkjevalet viser. Vi treng ei meir sakleg, mindre paternaliserande instilling. Kyrkja skal vere open for alle – men også respektere folks val. ”Drep meg, herre konge”, heiter det i soga, ”men ikkje med graut”. Også nåden har sin økonomi, sin veg, sine etappar..

Altså: Kyrkja bør bli meir nøktern sjelesyrgerisk og i sin spiritualitet  – men gjerne meir radikal i sitt sosiale, diakonale og poltiske engasjement. Eg støttar difor biskop Jørgensen i nord og biskop Pettersen i sør i deira utfordringar til oljebransjen og norsk resusrpolitikk. Meir av det. Her bør den katolske kyrkja kome meir på banen.

Summa: Vi kan møte framtida også etter 22. juli, best ved å forså kyrkja ikkje som eit nasjonalt/statleg terapeutisk nettverk, men som eit nettverk av levande, feirande og tilbedande forsamlingar, samla kring Han som er Den oppstadne! Det vil ha størst impact, både eksistensielt, sosialt og – ikkje å forgløyme! – i det evige perspektivet.

discursus: BOK I SÆRKLASSE. ESSAY

Publisert 10. desember i litteraturtidsskrifet Bokvennen  nr 4. 11  – eit stort særnummer i høve ny omsetjing av Bibelen, med artiklar av Hanne Ørstavik, Harold Bloom, Cornelius Jackhelln, Tom Egil Hverven, Olaug Nilsen, Espen Grønlie  og mange fleire (red: Gabriel Vosgraff Moro)…

BOK I SÆRKLASSE

Når alle orda har lagt seg, burde smaken av Guds Ord kjennast att, skriv dominikanarmunk Arnfinn Haram om den nye Bibelomsetjinga.

Av Arnfinn Haram OP

Bibelen møter du overalt. Fordi han er verdas mest selde og utbreidde bok, men òg fordi kulturen og samfunnet i store deler av verda, som i vår, er gjennomprega av Bibelens tekster, termar, bilete, tankar og tankestrukturar. Ei kvar lansering av ein ny bibelomsetjing vil difor vere ein viktig kyrkjeleg og kulturell markør. Det gir oss høve til å få ny innsikt både om Bibelen i seg sjølv og om bruks- og verknadshistoria. Nokre element i dette vil eg prøve å kaste ljos over her.

Bibelen er sakral, forteljande, symbolistisk og utfordrande:

Sakral

Bibelen er ei sakral bok, ei ”heilag skrift”. Det er blitt vanleg å framheve Bibelens allmennkulturelle plass. Bibelen må vere ein open tekst som alle kan nærme seg og lese på sin måte. Det er sant, og det er all grunn til å erkjenne Bibelens enorme innflyting på alle sider av vår historie. Men nettopp difor må vi også våge å ta med Bibelens eigenart nettopp som heilag bok. Mangfaldet i det bibelske materialet og den litterære rikdomen og fylden i tekstene er samanhalde og gjennomtrengt av det religiøse og sakrale siktemålet. Sjølv tekster som er lite eksplisitte i talen om Gud, som Forkynnaren og Esters bok, har talen og tankane om Gud som sin klangbotn. Det seier seg dessutan sjølv at tilkomsten og framveksten av bibeltekstene er uoppløyseleg knytt til religiøse institusjonar og fellesskapar. Utan det gamaltestamentlege Israel, utan jødedomen og diasporaen, utan kyrkja, utan klostra og dei teologiske skulane, utan kanoniseringsprosessar, omsetjingsarbeid og kommmentarar, ville ikkje Bibelen slik vi kjenner han i dag, ha vore ein realitet i det heile. I vår tid er det blitt vanleg å sjå tekster som frittståande entitetar som lever sitt eige liv og som kan brukast fritt av alle som kjem over dei og interesserer seg for dei. Det er eit legitimt perspektiv. På den  måten kan nye eller gløymde dimensjonar og lag i tekstene kome til syne.

Men vi veit også at teksten og tekstfellesskapen høyrer saman. Tekster spelar ei rolle – som referanse, grunngjeving og forklaring av sosiale praksisar og funksjonar. Tekster er brukstekster med ei ofte lang brukshistorie. Bibelen er blitt til gjennom ei lang og kompleks overlevering, heilt frå det munnlege stadiet for ein del av tekstene sitt vedkomande. Dette gjeld i endå større grad for Bibelen enn for t. d. Koranen.  I ein fellesskap er det også viktig at skrifttolkinga ikkje er heilt individualisert. Utan ei viss felles meining vil ikkje tekstene bli operative – og fellesskapen blir halden saman mellom anna ved ein viss grad av autoritet. Der dei heilage tekstene blir isolerte frå felleskapen, vil det før eller seinare medføre ei nedbyggjing og oppløysing av fellesskapen. Nettopp reformasjonstida sitt ”skriftprinsipp” – Sola Scriptura (Skrifta åleine) skapte eit dilemma: Verdien av fri, personleg tilgang til tekstene og risikoen for kyrkjeleg oppsplitting og sekterisme. Med ei konsekvent individualisme i teksttolkinga, vil skriftmaterialet i det lange løp ikkje vere operativt for einskapen og fellesskapen. Tekster – og ikkje minst heilage tekster – førutset eit syn for einskap og fellesskap som vi til ein viss grad er blitt framande for i moderniteten. Det er bra at vi i nyare tid har oppdaga på nytt at tekster er sosiologiske og må forståast utfrå den sosiale og institusjonelle strukturen dei er ein del av. Sakrale tekster er, på sett og vis, litterær brukskunst. Ikkje skrivne for biblioteka, lesesalane og godstolen, fyrst og fremst, men for forkynninga, for liturgien, for ritane, for meditasjonen. Dei tilhøyrer ei før-borgarleg og ikkje-privatisert kunstforståing. Lesaren bør ha kjennskap til det primære livsrommet for desse tekstene før han tek dei med seg ut på eiga hand.

Det sakrale og funksjonelle ved bibeltekstene gjer dei ikkje mindre litterære. Ein av mange fordomar mot religion er at det religiøse og åndelege står i motsetning til det menneskelege. Mennesket, også som kulturell aktør, vil i religionen forhalde seg til noko overordna, men humanitet omfattar også avgrensinga, respekten for høgre verdiar, for  askesen og sjølvdisiplinen, både etisk og estetisk. Uhemma utfalding er ikkje utan vidare humant. For den truande blir det menneskelege til i ein relasjon og ein vekselverknad med Gud og det guddomlege. Det heilage er annleis enn det dennesidige og menneskelege, men opphevar det ikkje. Det gjev det heller fylde, djupne og stringens. Difor er det eit feilskjer å spele Bibelen som litteratur ut mot Bibelen som sakral og heilag skrift. Så mykje meir som svært mykje av litteraturen og heile ”humaniora” historisk sett er blitt til i ein religiøs kontekst. Dei bibelske tekstene peikar, som alle gode tekster, ut over seg sjølve. Det er dette som blir uttrykt ved alle heilage teksters ur-performance: Den liturgiske resitasjonen. Tradisjonelt blir tekstene sungne i liturgien; i templet, i synagogen, i katakombar og katedralar. Innsida av denne sakrale tekstbruken er lectio divina, den langsame, mediterande og overvegande lesinga. Som fører over i bøna. Bibelen er litteratur. Intensivert litteratur.

Forteljande

Stofftypane er mange og ulike i Bibelen. Det er jo eigentleg eit fleirtalsord, biblia, bøker – altså mange bøker, for ikkje å seie eit heilt bibliotek. Med eit stort spenn, både i tid og i innhald. Viss vi skal velje ei grunnretning i dette store landskapet eller eit mønster i mangfaldet, må det vere at Bibelen er ei forteljande bok. Bibelen er narrativ. Ikkje ei lærebok, ikkje eit leksikon, ikkje ei avhandling. Dei tekstene som ikkje er direkte forteljande, kan sjåast som ekskursar, utdjupingar, appendiks og kommentarar til det som er ”greia”: Forteljinga om Guds lange historie med verda. Sjølve tanken om at livet og soga handlar om at der er ein start, ein veg og eit mål, er djupt bibelsk. I nær samanheng med dette, er førestellinga om utvikling og framsteg. Bibelen opnar med Genesis (1 Mosebok), Opphavsboka, held fram med Exodus (2 Mosebok), Utferdsboka og endar med Apokalypsen (Johannes openberring), Openberringsboka, der den nye himmelen og den nye jorda – altså det nye universet, det nye kosmos – stig fram, der døden ikkje skal vere meir, ”og ikkje sorg og ikkje skrik og ikkje pine. For det som ein gong var, er borte.” Då er Guds bustad hjå menneska, han som seier: ”Sjå, eg gjer alle ting nye”, han som er ”Alfa og Omega, opphavet og enden” (Op 21,1f). Utan denne kursen, utan denne stjerna å vandre mot, går vi oss lett vill i den tjukke tekstskogen. Også når ein går i ring, som Israelfolket med sine ekstrarundar i Sinai-ørkenen, styrer boka og hendingane oss mot målet: Det lova landet.

Forteljinga fylgjer to ulike liner som heile tida tvinnar seg saman. Den eine lina teiknar opp meininga med skaparverket (meinings-narrativ). Den andre fortel sjølve soga om Guds frelse i Israels historie, i evangelia, i boka om apostelgjerningane og urkyrkja (historisk-narrativ). Frå Ur i Kaldea der Abraham bryt opp, til Roma, der Peter og Paulus er frontfigurar for kyrkja i imperiehovudstaden, sentrum for det ein på den tida kalla ”verda”, oikuméne – eller som det heiter hos Snorre: Kringla heimsins. Frå det lokale til det universelle, frå det partikulære til det allmenne. Frelseshistoria er ein del av heile menneskja si historie og siktar på fornyinga av humaniteten som heilskap, av samfunnet og av naturen.

Den bibelske visdomslitteraturen (som Jobs bok, Salomos ordtøke, Visdomens bok og Forkynnaren) er reflekterande og moralfilosofisk. Han overleverer og drøftar nettopp meininga med alt som er. Kven er Gud? Kven er mennesket? Kva er lidinga? Kva er lukka? Her blir eit stort felt utforska. Forfattarane vågar å nærme seg grensa til det absurde og meiningslause, ja, til å problematisere sjølve Guds eksistens og godleik. Eller dei vender tilbake til nedervd common sense på sitt beste, moralsk livsrøynsle henta inn frå mange kulturar og epokar. Det gode løner seg, det vonde skal unngåast, rett og rettferd må respekterast, kvart menneske skal svare for sitt liv. I botnen ligg det teologiske perspektivet: ”Tenk på din skapar i ungdoms år, før dei vonde dagane kjem” (Fork 12, 1), ”Å frykta HERREN er opphav til visdom” (Sal 111,10), og “dåren seier i sitt hjarte: ‘Det finst ingen Gud’ ” (Sal 14,1). Det er ikkje trua, men vantrua som er irrasjonell i Bibelens verdsbilete. Gud er garanten for at gode og meiningsfulle finst. Men stundom syner Guds ljos seg som myrkre; ja, djupast sett er det like sant at Gud er myrkre som at han er ljos. Det fullkomne ljoset blendar, Gud er den opphøgde og hisidige, han som er fullstendig annleis. Gud er eit mysterium og livet med han er eit paradoks. Den truande blir ført på dunkle og uframkomelege vegar, ja, han synest å ha fått Gud som fiende. Jakob patriark sloss med Gud sjølv i ein engels skapnad. Gud skal ytast motstand og hans verkelege vener er dei som er råe nok til å seie som Jakob, midt i natta og i basketaket: “Eg slepper deg ikkje utan at du velsignar meg” (1 Mos 32,26). Job blir ribba for alt, men det er venene hans som får høyre: “De har ikkje har tala rett om meg, slik som tenaren min, Job”, når dei ser Jobs misære som teikn på manglande tru (Job 42,7). Teologi tyder nettopp “talen om Gud” – og Job er ein verkeleg teolog nettopp fordi han har tala ærleg både om seg sjølv, si liding og sin Gud. Gud er ikkje eit reknestykke, men ein levande røyndom som du må gje deg i kast med.

Den motsetningsfylte meininga ropar til oss ikkje minst i Salmane: “Min Gud, min Gud, kvifor har du forlate meg?” (Sal 22, 1). Eller:  “Djup ropar til djup når dine fossar durar. Alle dine bølgjer og brot slår no over meg” (Sal 42,8). Gud gjer ikkje livet lettare. Tvert om. Guds vener må bli med han ut på djupa, opp i høgdene, for: “Han reid på kjeruben, han flaug og stupte ned på vindens venger” (Sal 18,11). Bibelen held saman at der er ein meningstruktur i tilveret med røynsla av absurditet, frustrasjon og liding. Kosmos finst, men alltid truga av kaos og ofte opplevd slik. Lova og rettferda held verda oppe. Visdomen – eller Ordet/Lógos – er innskriven i alt som er, regnbogen er sett som teikn på at livet, trass alt, ikkje skal kollapse så lenge denne tidsalderen består (1 Mos 9,8f). Kontrasten mellom meininga og meningsløysa kastar mennesket inn i ei eksistensiell prøving, angst og tillit går hand i hand. På krossen – som dramatisk og intensivert uttrykkjer denne livsrøynsla – ser vi Jesus både som forlaten og sviken av Faderen, og som overgjeven i hans hender (Matt 27,46; Luk 23,34). Bibelen er både filosofisk og anti-filosofisk. Den naturlege søkjinga etter sanning og samanheng er nedlagd i mennesket, men når den menneskelege innsikten går over i hybris og overmod, veltar Gud så å seie bordet åt filosofane og retorikarane og syner seg for dei ulærde og for borna. “Eg lovar deg, Far, Herre over himmel og jord”, bryt Jesus ut, “fordi du har løynt dette for vise og forstandige, men openberra det for umyndige små” (Matt 11,25). Guds djupaste visdom løyner seg i dårskapen, sigeren i nederlaget. “Guds dårskap er visare enn menneske”, seier Paulus, og siktar til “ordet om krossen”(1 Kor 1,25  og 18), “eit mysterium, Guds løynde visdom” (1 Kor 2, 7). Skilnaden på godt og vondt blir ikkje oppheva, men den totale kjærleiken går til vegs ende, lenger enn det konvensjonelt rimelege – til å elske fienden, til å gje sitt liv. Bibelens eksistensialisme er ikkje nihilistisk. Det handlar ikkje å om skape si eiga meining, men om å gripe meininga i det som synest å vere hennar motsetning.

Sjølv om kjærleiken til den andre er grenselaus, må mennesket kjenne grensene for si eiga sjølvutfalding. Den bibelske forteljinga om målet og meininga med livet og verda, er òg ei forteljing om den titaniske grenseoverskridinga. Slangen freistar mennesket til å rivalisere med Gud, ja, til å bli som Gud; ikkje i harmoni med han, men som hans konkurrent. Babels tårn er sjølve monumentet over det grenselause mennesket, over ein kultur som sjølv vil vere herre over godt og vondt, over liv og død. Det endar alltid med ruin og forvirring (1 Mos 11).

Den andre narrative lina i Bibelen er den frelseshistoriske. Her er det kallet til oppbrot, trua på lovnaden og truskapen mot pakta som driv forteljinga fram. Sinaipakta med dei ti boda og heile den mosaiske rettsordninga, etisk og kultisk, set rammene og skaper intrigen i forteljinga. Folket vik av – og blir kalla tilbake, stadig på nytt. Profetane held folket fast i forpliktinga og refser eller trøystar det ettersom historia rullar fram – gjennom ørkenen, inn i landnåmet, gjennom kongedøme og stordomstider, i eksil og tilbakevending. Truskapen mot Gud kan ikkje skiljast frå truskapen mot rettferda. Urett og tilbeding går ikkje saman:

“Eg foraktar, ja, hatar festane dykkar, høgtidssamlingane held eg ikkje ut … Fri meg frå dei ståkande songane dine, eg vil ikkje høyra på harpespel! Lat rett vella fram som vatn, og rettferd lik bekker som alltid strøymer” (Amos, 5,21f).

Eit viktig motiv er også det messianske. Vona om den salva kongen, han som David, den fyrste heltekongen i Israel, er eit bilete på. Messias er Fredsfyrsten som er salva og utrusta med “visdom og forstand”, med “råd og styrke”, med “kunnskap og frykt HERREN” (Jes 11,1f). Når han kjem, skal den messianske fredstilstanden etablerast; “då skal ulven bu saman med lammet, og leoparden leggja seg hos kjeet” (Jes 11,6). “Kvar støvel som trampa, og kvar kappe tilsølt med blod skal brennast og bli til føde for elden” (Jes 9,5).  “Han skal dømma fattige rettferdig, i rettferd skal han skifta rett for dei hjelpelause i landet” (Jes 11,4). Orda om den lidande Herrens tenar, han som “vart såra for våre brot, knust for våre synder” (Jes 53,5), er sentrale i den urkyrkjelege messianismen og peikar for dei kristne fram mot Jesu pasjon og offerdød for verda. Det er samstundes uttrykk for eit etos der det å avstå frå makt for å tene andre, blir sett som det største (Fil 2,6f).

Ettersom historia skrid fram, blir dei messianske perspektiva meir og meir lagde inn i historia sin sluttfase, og trua på eit nytt, evig gudsrike festnar seg. Jesus frå Nasaret og hans bodskap må sjåast i ljos av denne radikalt eksatologiske og apokalyptiske visjonen. Det messianske riket er alt nær, i Jesus Messias og i kyrkja, men skal fullendast når han kjem att og det blir “ein ny himmel og ei ny jord” (Op 21,1). Den bibelske forteljinga stiller opp ein utopi, men veit på same tid at han berre kan verkeleggjerast i freistnader og brokkar i denne tidsalderen. Det gjev rom både for vona og for vonbrotet; vi treng ikkje gje opp undervegs, målet er alltid operativt. Til skilnad frå dei reint dennesidige, sekulære og ideologiske utopiane, vil eg leggje til for eigen del.

I langt større grad enn vi tenkjer over, har den bibelske forteljinga forma vår tankegang. Sjølve det å tru at det finst ei “stor forteljing” – kristen eller av anna slag – om verda og om livet, er blitt problematisert i vår tid. Men Bibelen tenkjer mennesket inn i si forteljing, og inn i dei mindre, bibelske forteljingane som inngår i den store. I vår kultur har vi blitt innplasserte nettopp i “bibelhistoria”. Vi er saman med Josef og brørne hans, med speidarane som Josva sende framfor seg på veg inn i Kanaan; vi er med om bord i båten i uvêr på Genesaretsjøen, vi vandrar langs vegane i Galilea, vi set oss og lyttar når meistaren held preika på berget, vi står ein stad i mengda langs Via Dolorosa, vi sovnar kanskje i utkanten av Getsemane, vi er med Paulus som strandar på Kreta, vi fylgjer han i den greske storbyen  Korint, eller til Areopagos i Aten. Vi opplever oppbrot, motgang, nederlag, sjukdom og død, men held fast ved at det er eit mønster der sjølve menneskelivet er teikna inn. Eg ser mi personlege forteljing i Bibelen – og Bibelens forteljing i mitt liv. Vi kjenner kvarandre.

Også i skjønnlitteraturen finner vi ofte spor av den bibelske forteljinga. Ikkje alltid i direkte referansar, men i framstellinga av livet som ei historie med meining, med start, vandring, nederlag, forløysing og fullending. Eller ein diktar vidare på dei bibelske forteljingane og utforskar mogelege utfall og vendingar. Som sidevegar og avstikkarar ut i ukjende landskap, anten dei er lokkande eller skræmande, eller begge deler på ein gong. Milton, Shakespeare og Dante er klassiske døme på dette. Eit ferskt og tydeleg døme er Karl Ove Knausgårds roman “En tid for alt”. Han tek opp tematikkar som lenge har vore tabuiserte, både fordi dei er knytte til religiøse tekster og fordi dei opnar for metafysiske perspektiv på mennesket og den menneskelege livsverda. Det er forståeleg at kompleksiteten og motsetningane i den

menneskelege eksistensen gjer det vanskeleg å sjå samanhengar og meningsskapande liner i livet. Likevel kan vi spørje om det er mogeleg å unngå søkjinga etter konsistens og forteljande strukturar i det vi opplever. Til sjuande og sist er kanskje vedkjenninga til det absurde berre ein luksus vi kan koste på oss fordi vi inst inne kjenner at det finst ei mening og satsar på at ho blir halden ved like i dei store kulturelle tradisjonane. Som i bibeltekster og stadig nye opplag, omsetjingar og  tillempingar av dei heilage skriftene. Både Gud og den evige verda og vår eiga livshistorie er noko vi må nøye oss å sjå som “i ein spegel, i ei gåte” (1 Kor 13, 12), men vi anar at det er eit bilete i spegelen som vi ikkje kan unngå å speide etter.

Symbolistisk

 

Den bibelske forterljing knyter oss til historia. Bibelsk tru og teologi er ikkje gnostisk eller einsidig åndeleg, heva over det kontingente og historiske. Gud skaper historia og handlar i historia. Jamvel bodskapen om at historia skal ha ein ende og at Guds Rike skal bryte inn, førutsett historia. Skaping og frelse er eit arbeid, ein prosess, ein plan som blir verkeleggjort. På same tid har historia og heile røyndomen ein dobbel botn eller mange dimensjonar. “Himmelen”, den usynlege verda, omgjev den synlege. Det synlege skaparverket utstrålar Guds herlegdom og gjer jorda til “himlajorden” og marka som vi trør på, til “änglamarken” (Taube). Alt kviler i æva, som opphav og som mål, men æva grip aktivt inn i tida. Ja, “tid” er noko som berre er til når det står i relieff til det tidlause og evige.

Det er denne grunntanken som gjer Bibelen til ei symbolbok. Her ser vi dei store bileta, dei store teikna. Bileta kan vere hendigar, personar, landskap, stader og gjenstander. Alt i diasporajødedomen utvikla ein ei bibeltolking som tok utgangspunkt i det symbolske. I Alexandria var det eit stort jødisk-teologisk miljø, prega av den hellenistiske kulturen og dermed av platonisme. Den konkrete, jordiske røyndomen ser ein som ei avspegling av den himmelske, åndelege verda. Det synlege symboliserer det usynlege. Dette går saman med den bibelske forståinga av røyndomen der alt som er til, utstrålar Guds nærvere. Gud er transcendent, opphøgd, annleis – men han er også immanent, nærverande i sitt skaparverk: “Heile jorda er full av hans herlegdom”, som det heiter i serafsongen om Guds velde og majestet (Jes 6,3).  Difor er dei heilage tekstene lada med innhald på mange plan. Oldkyrkja, som levde i det same kulturelle rommet, vidareførte den jødiske skrifttolkinga, og heilt fram til seinmellomalderen var eksegese og teologi prega av dette. Metoden blei kalla Quadrium, fordi ein rekna med tre eller fire ulike meiningsnivå i teksten: Den bokstavlege, den allegoriske eller typologiske (figur, bilete, type), den tropologiske (den moralske “vendinga”) og den anagogiske (det som fører oss framover på den åndelege vegen, mot det evige livet). Vi finn mange døme på dette alt i det nytestamentlege materialet. Profeten Elia blei sett som ein typos på Johannes døyparen, gangen gjennom Raudehavet er ein typos på dåpen, giftslangen på staken ein typos på Jesu opphøging på krossen, mannaen i ørkenen symboliserer Jesus som livsens brød, Hagar og Ismael, Sara og Isak er allegoriar som syner skilnaden på åndeleg slavekår eller barnekår. Heile det kyrkjelege Kristus-dogmet og den apostoliske forkynninga er basert på at dei gamaltestamentlege tekstene peikar fram mot oppfyllinga i Jesus Kristus, ikkje berre historisk og profetisk, men som bilete og førevarsel om det som skulle kome. Det innhaldsmetta Hebrearbrevet er ein einaste stor, platoniserande og symbolistisk traktat, der frelseshistoria og dei jordiske hendingane og ritane er skuggar og teikn som røpar himmelske realitetar. I denne tankeverda er det åndelege og usynlege det som er mest verkeleg, ikkje det empiriske og synlege. Stikk i strid med vår moderne intellektuelle modus. “Vi har ikkje det synlege for auga, men det usynlege”, seier Paulus og gjer sjølve livsvandringa vår til eit fortetta og meiningsmetta symbol (2 Kor 4, 18). Livet vårt er eit teikn, ikkje eit slag i lufta.

Fordi Bibelen er religiøs litteratur som vil bere fram ein bodskap, er han grunnleggjande poetisk, i vidaste tyding. Dei litterære formene siktar på å formidle noko som sprengjer orda. Dei viser ut over seg sjølve. Tekstene vil røpe ein djupare røyndom, dei er, så å seie, sakramentale. Orda meddeler noko meir enn eit saksinnhald, retta mot den kognitive forståinga. Dei tek fatt i imaginasjonen, i førestellingsevna, og vender seg til oss i senteret av vårt vesen, til “hjartet” – moralsk, emosjonelt og personleg. Den bibelske førestellingsverda er i høg grad innarbeidd i vår kultur, både fordi ho så sterkt har gjennomsyra kunsten, tenkjinga og samfunnslivet, og fordi ho har ein allmennmenneskeleg og arketypisk karakter. Bibelen har på mange måtar møblert vårt symbolunivers. Som eit langt og mangslunge opptog myldrar det mot oss frå dei heilage tekstene: Himmel og hel, kjerubar, serafar og livsvesen, erkeenglar og vernenglar, domedag og syndfloder, tempel og babelstårn, byar av gull og portar av diamant, kjærleik og sjalusi, profetar og helgenar, paradis og øydemarker, fjell som hoppar og dansar, marker som jublar, tre som ropar av fryd, eldtunger og draumar, monster og demonar, ein Gud som talar i torevêr og lynglimt, i stormane og i den stille susinga. Der er menneske som bøyer seg eller kastar seg ned i tilbeding, der er ryttarar på kvite hestar, drakter av lin, stjerner som står stille over ein stall, oksar, esel og vismenn, gull, røykjelse og myrra.  Ord og bilete som tolkar livet med alt det innber.

Det kan ikkje vere tvil om at vår kulturkrins har gjennomgått ei omfattande sekularisering. Det store prosjektet har vore å erstatte det metafysiske og religiøse fundamentet for samfunnet, etisk, estetisk og politisk, med eit reint rasjonelt. Den største vansken med dette vil nok vise seg å vere utskiftinga av alle dei hevdvunne omgrepa og symbola som høg grad har vakse fram gjennom dei religiøse tradisjonane. Den som vil gå gjennom ordlista og fjerne religionsrelaterte termar og førestellingar, vil sitje att med eit svært redusert språk. “Synd og skam”, “død og pine”, “i himlens namn”, “du er ein engel”,  “langt inn i sjela”, “det daglege brød”, “no går det til helvete”; ein må verkeleg passe seg for ikkje å gå i fella. Til og med bannord blir blodlause i sekularisert versjon.

Utfordrande

Å omsetje bibelteksten frå grunnspråket, er å sleppe teksten laus på  nye menneske og nye måtar å sjå livet på. Vil kontrasten bli for stor? Er det mogeleg å la teksten framstå som meinigsfull, ikkje berre med anna språkdrakt, men i eit miljø med andre verdiar og referansar? Den bibelutgåva som no blir lansert på norsk, har også gått gjennom denne etterprøvande prosessen. Vi veit at det har vore ein uttala strategi å gå litt tilbake på det som har vore lagt til grunn for dei siste omsetjingane: Det idiomatiske prinsippet. Å omsetje meining for meining, heller enn ord for ord. Meningsomsetjinga gjer teksten meir forståeleg – men ein kan ende med å ikkje lenger vite kva ein skal forstå. Den reflekterande distansen mellom orda og lesaren blir borte. Difor har ein no ynskt å la sjølve bibelorda kome meir til orde. Det er blitt ein utfordrande Bibel. Dei konkrete orda er tilbake etter å ha vore utskifte med abstraksjonar. “Øyret” og “hjartet” har avløyst “lytte” og “sinn”; “nyrene” talar til oss om natta, ikkje berre vårt “indre”. Jerusalem, “dronninga mellom landa”, må ikkje “gjere tvangsarbeid”, men er blitt “slave”. “Kviledagen” er igjen blitt “sabbaten” og har slik fått jødisk jord på røtene. Særleg oppsiktsvekkjande er det at ein har gjeninført “kjøtet”. Det har vore avbleika lenge. I gamle omsetjingar har danskens “kjød” blitt verande, og den versjonen som no blir avløyst, talar om “vår vonde natur”,  meir forståeleg – og meir moraliserande.  Konservative synsarar appellerer til den gode smak, og meiner “kjøt”, blir for blodig og konkret. Men det er nettopp poenget. Metaforens kraft ligg i at den bokstavlege meininga får klinge fullt ut. Det er kontrasten og spenninga som gjev omgrepet dynamikk. Vi er “kjøt”, animalske, forgjengelege. Og vi er “kjøtlege” fordi vi ber i oss den menneskelege korrupsjonen. “Kjødelighet” duftar av mild umoral på vestkanten og høyrest ikkje særleg rystande ut.

Til gjengjeld har Jesus fått “kropp” og ikkje lenger berre “lekam”. “Lekam” kan nyttast endå, syns eg. Men eg sympatiserer med motiveringa for å skifte det ut. Når orda blir altfor åndeleggjorde, misser dei nettopp si religiøse kraft, si utfordring. Jesus hadde og har ein verkeleg kropp. Ikkje ein åndeleg liksomkropp, ein nestenkropp.

Modig er det også å ta med den fulle tydinga av det gamaltestamentlege bannet og omsetje: “slå med bann og utsletta”. Den fullstendige tilinkjegjeringa uttrykte at det bannslegne var vigsla til guddomen. Denne førestellinga utfordrar sjølvsagt både vår religiøse og vår menneskelege haldningar i dag. Men nettopp difor er det ærleg å la det stå. Omsetjarane sjølve presenterer arbeidet sitt som “ein meir usminka Bibel”. I det ligg også tanken om at det er skilnad på omsetjing og utleggjing. Omsetjinga skal ikkje forklåre alt, men nettopp gje oss ein tekst som treng stadig kommentering, tolking og forståing. Som alle andre store tekster treng det. Tekster treng både lesarar og fagfolk. Vi treng teologar, undervisarar og forkynnarar for å formidle innhaldet og bodskapen i tekstene. Omsetjarane skal ikkje gjere arbeidet for alle. Også den vanlege lesaren har godt av å grunne på det som er vanskeleg og ikkje kunne sluke alt med det same. Gode tekster er noko å vekse inn i, noko å strekkje seg mot heller enn noko ein legg bak seg.  Difor skulle det òg vere mogeleg å la det greske adelfói, “brør”, kunne bli ståande, og så gje informasjon om at det er eit samleord for både brør og systre. Når ein no har valt “sysken”, verkar det vel korrekt.

Omstridt vil sikkert innleiingsorda til Herrens bøn bli. “Fadervår” er blitt til “Vår Far”. Her må ein avvege mellom omsynet til ei rimeleg oppdatering av språket og pedagogiske omsyn til innarbeidde og svært sentrale formuleringar. Her er ein både på heilag og kulturhistorisk grunn. Som katolikk vil eg berre minne om at det ikkje treng vere fullstending samanfall mellom tekstvariantane i Bibelen og i dei liturgiske bøkene. Liturgien kan ta andre omsyn – og dessutan har nokre tekster, som Fadervår, vore del av sjølvstendig liturgisk overlevering heilt frå byrjinga. Bokmålsbrukarar vil få ei ekstra utfordring når ein no kjem med endå ei omsetjing av bønene i Fadervår. Det litt masete “La ditt navn holdes hellig” er bytt ut med “La navnet ditt helliges” – noko som både legg det nærare opp mot den nynorske varianten og som tek inn att det meir teosentriske perspektivet; at det er Gud som skal hevde namnet sitt som heilagt. “La oss ikke komme i fristelse” er tvilsam norsk og er nok valt fordi ein synest at det ikkje passar Gud å “lede oss inn i fristelse”. Det beste ville vere å unngå sminken også på denne plassen.

Det mest utfordrande ved ei ny bibelomsetjing er likevel ikkje omsetjingsarbeidet, men sjølve teksten.  Bibelen er ei bok ein må ta stilling til. Bibelen er ei bok med bodskap. Bibelen vil noko med dei som les og høyrer tekstene. Sjølv om Bibelen er sterkt knytt til kulturen, kan han aldri takast til fange i det kulturelle. Religiøse tradisjonar og tekster kan bli verdsette på ein slik måte at det endar i rein estetisme. Alt for stor allmenn velvilje kan vere ei freisting for både kyrkjer og bibelselskap, svoltne på godord og oppslutning i eit etterkvart både kyrkje- og bibelframandt samfunn. Den estetiserande tilnærminga tek for gitt at ein kan behalde overflata, men droppe dei djupare laga i ein tekst, eit kunstverk eller ein tradisjon. Overflata forpliktar ikkje, ho berre pyntar opp.

Lanseringa av ei ny bibelomsetjing bør difor ikkje bli berre ein serie med festtalar, men ein provokasjon. Når alle orda har lagt seg, burde smaken av Guds Ord kjennast att.

discursus: Le Havre

I går var eg på kino. Og såg den finsk-franske filmen «Le Havre». Om den litt bohemaktige skopussaren som bur i dokkane i hamnebyen, saman med kona si. Om korleis ha tilfeldigvis blir kjend med ein afrikansk gut på rømmen (i en kontainar) saman med mange andre, med desitinasjon London der mor hans er.

Mannen tek seg av guten etter at flyktningane blir oppdaga og guten greier å stikke av – og heile grannelaget; kona som sel brød, den vesle konolonialhandlaren, kvinna med puben og kundekrinsen, den aldrande popartisten som held come back-konsert til inntekt for flyktningen så han kan smuglast over Kanalen; alle stiller opp! Det gjer også politiinspektøren, som har ordre om å finne gutfanten og returnere han, men som let alt passere fordi han er meir menneske enn police, jamvel om det går på karrieren laus.

Heller ikkje må vi gløyme hunden, som ein trufast og empatisk vaktar av den vesle familien. Kona må på sjukehus, med ein dødeleg sjukdom, men blir heilt uventa frisk, som ved eit mirakel. Mannen hennar er faktisk innom ei kyrkje og der bed han. Sikkert om det miraklet ingen ville tru kunne skje i ein hamneby i Nord-Frankrike, men som skjer likevel.

Ein svært vakker og god film. Det franske, ettertenksame,  i staden for det hektiske og overtydelege hollywoodske. Berre det var  velgjerande. Men aller mest: Så tydeleg at dette er ein kristen film. Heilt eksplisitt var det tale om Sæleprisingane (Beatitudane) i Matt 5. Menneska  i hamnekvartala, flyktningane, legen, hunden, politiinspektøren – menneske som lever ut Bergpreika, i den varme, opne kjærleiken, rettferdssansen, ømleiken, gleda, humoren. «Dei fattige», i alle tydingar.

Eksplisitt var også det med miraklet. Tydeleg og verkeleg mirakuløst blei den dødssjuke kvinna lækt og frisk.

Men: Eg er sikker på at ingen norske filmkritikarar (eg skal sjekke) korkje oppdaga dette kristne innhaldet eller hadde våga å nemne det dersom dei hadde sett det. Kulturell analfabetisme kombinert med fordomar er ein effektiv stoppar for ei slik «lesing» av filmen.  Tabu og forteiing.

Kva er det med Noreg?

discursus: san Giovanni in Laterano, eller: det universelle og det sekteriske

I dag har den katolske kyrkja feira årsfesten for Romas katedral, San Giovanni in Laterano; St Johannes i Lateranet. Basilikaen blei gjeven av keisat Konstantin i 324 og visgla både til Johannes evangelist og Johannes baptist (døypar).

I motsetnad til det mange trur, er det ikkje Peterskyrkja i Vatikanet som er Romas katedral, men nettopp Johanneskyrkja i Lateranet. Ein katedral er ei kyrkje med ein ’katedra’ (kateter), ein bispestol. Eigentleg posisjonen til ein som lærer med autoritet. I antikken er det den sitjande stillinga som er den lærande, jfr Jesus som set seg når han held Bergpreika. Difor snakkar vi stadig også om ein ”lærestol” i akademia, og sjølv det enklaste ’kateter’ i eit klasserom er eigentleg ikkje bordet, men stolen bak. Ei aldri så flott kyrkje er ikkje ein ’katedral’ om ho ikkje har ein bispestol/er eit bispesete – medan den enklaste kyrkje er katedral dersom ho er biskopens kyrkje og sete.

I alle fall: Romas biskop, paven, budde i Lateranet og flytta ikkje til Vatikanet før i Renessansen. Og stadig er altså hans domkyrkje, hans katedral, St Johannes i Lateranet. Der står ”Den apostoliske stol”. Der «sit» paven når han gjev verkeleg autoritative utsegner; ex cathedra.

Roma har alltid ført eit forsete i den universelle kyrkja; skismaet med dei ortodokse/orientalske kyrkjene går ikkje på det, men på korleis den romerske biskopens, pavens, primat skal forståast,. Eg både vonar og trur at dette viktige ekumeniske spørsmålet kan finne si løysing snart. Roma er både den gamle imperiehovudstaden, og byen til apostelfyrstane, Peter og Paulus’. Roma har vore senteret i den siviliasjonen som kyrkja blei fødd inn i og som ho i så høg grad har forma. Ei universell kyrkje utan eit senter, blir lett oppslitta og nedbroten. Nyleg høyrde eg faktisk eit innlegg av den kjende evangelikale intellektuelle, kristenleiaren Os Guinnes, her i Oslo – og han understreka m a at kristendomen og kyrkja alltid har nådd ut og teke vare på si tru og sin misjon fordi ho har skjøna kor viktig det er med eit senter. Utan det, vil lokale-, najonale- og andre særinteresser og pressmekanismar lett bryte kyrkja ned. I dagens evangelikale kyrkjesamfunn ser vi korleis sekteriske rørsler som ”The Christian Right” (det kristne høgre) i USA omformar kyrkja, og hennar misjon blir ein nasjonalistisk og populistisk ideologi. Einsidig populisme, med leiarar som berre er ”hovdingar” for sine grupperingar, kan føre sikkeleg gale avgarde. Antiintellektualisme og antielitisme på villspor fører til forenkling, fordumming og fordomar.

I dagens kristne verd ser vi at desse amerikanske tendensane slår inn også her til lands. Den tradisjonelle lekmannskristendomen (bedehuset) misser sin luthersk-pietistiske eigenart og blir meir og meir prega av politisk konservatisme og nasjonalisme, para med ei einsidig og overoppheta  fokusering på staten Israel. I staden for ei tydeleg tilhøyring til den historiske kristendomen, får vi ein ekstrem kristen sionisme der tradisjonell treeiningstru, kristologi og botsforkynning kjem på sidelina.  På mange måtar er det ein panikkreaksjon på nedgang og manglande oppslutning om vanleg kristen evangelisering og trusliv slik vi kjenner det frå kyrkje og bedehus tidlegare. I USA er heile ”det kristne høgre”  blitt sterkt prega nettopp av frykt, hat og forsnevring.

Alarmen bør no gå i kristen- Noreg, meiner eg.

discursus: retrett (retreat), salmane som bøneskule IV

Stikkordmanus….

Sundag

Mennesket – i tillit, klage/krise og ny tillit

Utlufting av bøna i lovsongen, ja – og i klaga.

Klaga pregar salmane sterkt. Klaga, påkallinga, ropet… NB Å klage er ikkje å syte, å degge for sine vanskar, det er å få nauda UT, å reklamere, krevje sin rett.

Det bedande mennesket – Guds menneske – veit at det står på ein stø grunnvoll. I sjøle verdsordninga som Gud er garantist for ved sitt kongevelde og si skaparmakt. Basic confidence. Objektiv tillit:

Sal 1 (les)  Velsigning over Guds menneske, det truande, den vise, den rettferdige.

Sal 24 (les) Den kosmiske ordninga, basert på Guds kongevelde, på rettferda.

Sal 15 (les) Slik er regelen!

Sal 119 (les) Gud leier sin trugne på den gode vegen, lova og ordet sin veg.

Denne tilliten blir testa, sett på prøve, kasta ut i krise, Jfr Job. Guds menneske er det ’testa’ menneske. Jesus blir freista i ørkenen – i sjølve sitt grunntilhøve til Faderen (Matt 11). > Og i Getsemane og på Golgata! Då er vi i sjølve portalen til klaga, Messias-klaga:

Sal 22 (les)

Sal 10 (les) Kontrasten mellom korleis det går den vonde og den gode; set den basale tilliten på prøve.

Jfr Sal 13, 1-4 (les);  Sal 39 (les);  Sal 55,1-9 (les); Sal 69 (les) jfr Sal  42 (avgrunn ropar til avgrunn).

Sal 60 (les) Her har Gud svike sitt eige folk. Folkets klage. jfgr Sal 74 (les)

Alle salmane med klage over seg sjølv: Sal 51 (les); Sal 38 (les)

Gjennom krisa kjem ny tillit. No gjeld det ikkje berre som ein objektiv regel, men som ei subjektiv visse; trass det som synest. Det sit djupare enn empirien.

Nokre døme:

Sal 73 (les); sal 23; Sal 30 (les); Sal 40 (les); Sal 62 (les);  Sal 116 (les)

Ut av dette flyt også lovsongen og tilbedinga, med fornya styrke. ”Du vende mi sorg og mi klage til dans”. ”Du la ein ny song i min munn”. Du sette mine føter på fjell”…. Typiske salme-ord om dette.

>> Salmane fører oss gjennom det allmenne, gjennom ”regelen”, til det partikulære, til oss/meg. Vi skal erfare at Gud elskar ikkje ”alle”, under eit, generelt, men ”kvar i sær”!  At han har ein veg med meg. Eg lever i ein prosess, ein pedagogikk, ein vekst. Bøna er sjølve laboratoriet for desse ”eksperimenta” dvs: utprøvingane, erfaringane. Der blir livet ditt operativt. Gjennom bøna kjem du vidare. Du blir malen i Guds kvern, Guds «prosessor».  Gud skiplar/destabiliserer – og re-stabiliserer; med betre foteste enn du hadde før. Og då får du:

Basic basic confidence…

discursus: retrett (retreat): salmane som bøneskule III

Stikkordmanus. For å ha utbytte av manuset, bør ein slå opp og lese bibeltekstene…

Laurdag I

Mennesket – i skaparverket

Å be er djupt personleg – å stå andlet til andlet med Gud. Men det er også ei fellesskapshandling. Både slik at fellesskapen har eit kall til å be saman, og at den personlege bøna avheng av fellesskapen. Isolert bøn forsnevrar seg og turkar bort, blir sjuk.

Fellesskapen er Gudsfolket. Kyrkja. Men ikkje berre det; heile skaparverket er kalla til utveksling, til samtale, med Gud, Skaparen sin. Igjen: ”Alt i hans tempel ropar: ’Ære!’ (29,9).

Salmane er fulle av dette. Nokre døme:

Dei tre mennenes lovsong (Dan 3, 57ff) (les). > Skaparverket som eit hierarki: Kjerubar/serafar/englar/ dei sæle åndene, naturen, elementa, dyra og fuglane, menneska, Israel/kyrkja…. (jfr Sal 103, 19ff)

Sal 104 (les) Mennesket i skaperverket. NB v 27 (Les) > Skaparverket er opna mot Gud, tek mot sitt liv frå han. Bøn er nettopp det: Å vere vend mot Gud, opna, avhengig. NB v 21: Løvebrølet som ’bordvers’ J; jfr Sal 145, 15.

Sal 33,4ff Kontakten med Gud gjennom det skapte: ”all jorda er full av hans miskunn” v 5, jfr Jes 6: ”All jorda er full av hans herlegdom”. Skapningen som ei bru/ein veg/ein kanal/ til Gud.

Jfr Rom 8, 19f: ”Alt som er skapt, lengtar og  stundar etter at Guds brn skal openberrast i herlegdom… all skapningen sukkar og lid som i føderier alt til denne dag”. Bøna/sukket i skapningen. Sukket – den djupe bøna jfr Jesu sukk då lækte den dauvstumme; ”han såg opp mot himelen, sukka og sa til han: ’Effata!’ (lat deg opp) (Mark 7, 34).

>> Vi skal fylgje den ”bylgja” (”ta bølgen”) som er i skaparverket mot Gud. Alt tenderer mot Gud. Alt går ut frå han og vender tilbake til han (prosessio/resessio); grunndynamikken i alt som er. Vi har lett for å gløyme begge deler.  Som om Gud skulle erobre/valdta noko framandt. Eller som om det skapte skulle bli verande i seg sjølv; vi vil ta i mot, men ikkje gje tilbake. ”Av ditt eige gjev vi deg attende” (jfr Den gdl liturgien). Takka/evkaristien er nettopp det som let oss oppleve alt som gåve! Den evkaristiske løyndomen.

Dette må ligge under i bøna, som ein grunntone. Bøna er vårt rette element. Gud er det rette element for alt som er.

 

discursus: retrett (retreat): salmane som bøneskule II

Stikkordmanus…

Fredag II

Gud – den nære

Der er ein slags ’dialektikk’, spenning, i Gud og Guds måte å openberre seg og handle på. Men vi skal ikkje oppfatte det unødig som motsetnader. Guds velde er ikkje hans blinde despoti, hans uhemma raseri – som så blir mildna i kjærleik, i «ein svak augneblink», liksom.  Gud er splitta. Hans velde er også uttrykk for hans kjærleik, har vi sett. Hans indignasjon over urett er heng saman med hans brennhug for retten, hans lengt etter miskunn, etter nærleik, etter oss!

Guds venskap – at han ’vil’ oss. Ein aktiv kjærleik; ikkje berre at han har ’slutta å straffe meg’, som ein sint far som legg bort pisken etter å ha dengt son sin nok.

Sal 8 (Les) Gud og menneske høyrer saman, i utøvinga av herrevelde. Fordi mennesket er Guds bilete. Vi er på ”nivå” med han, hans vener og medarbeidarar.

Sal  23 (lers) Nærleiken mellom sauen/lammet og gjetaren. Tillit, ømleik, vern…

Sal 103 (les) Alt mitt liv er i Gud. NB v 14: Guds ’detaljkjennskap’ til oss/meg.  NB v 15: Det forgjengelege/veike mennesket blir ’halde saman’ av/i Gud. Han er ’konsistensen’ i livet vårt; kropp og sjel.

Sal 139 (les) Heile mitt livs løyndom/mysterium er i Gud. Han kjenner meg, mitt livs djup er knytt til djupet i Gud. Det uransakelege i livet. Guds og menneskets mysterium skal fullbyrdast i æva, vi er på veg mot det: v 23-24. Kor lett oppfattar vi ikkje berre Gud som ein ”framand” for mennesket. Men han er Menneskevenen/Den menneskekjære, jfr orientalske liturgiar, td officiet frå Katharinaklosteret i Sinai:

Gjev meg, du Menneskeven, å tilbringe resten av natta i fred,

akt meg verdig til å nå heilt fram til daggryet.

Sal 131 (les) Kanskje det vakraste uttruykket for Guds intimitet med oss. Som ei mor. Som eit barn ved mors bryst. Kroppsnærleiken. Den fullstendige tilfredsstillinga av lengten (eros), den fullstendige, sjølvsagde, umedviten tryggleiken. Mor og barn som éin figur. Jfr Maria med barnet. Mor og barn er eitt. Difor kan vi ikkje skilje Jesus frå Maria. Eller Maria frå Jesus.

discursus: Retrett (retreat): salmane som bøneskule I

For dei som vil fylgje med på noko av retretten (retreaten) her på Åkerlehaugen, legg eg ut stikkordmanus (obs) for retrettføredraga. Temaet for retretten er: «Dei bibelske Salmane som bøneskule»…

Fredag I

Gud – den opphøgde

Salmane – ei omfattande bok; teologisk og åndeleg. ’Kompakt-bibel’. Aksen i klosterlivet. Ei bruksbok: Tidebønene (og messa, også). Både for tru/teologi og forkynning – og bøn – er heilskap og fylde viktig. Heile Guds råd. Hushald. Kosthald. Økonomi. Forsnevring fører til skeivutvikling og skader.

”Heile Gud”. Vi forenklar gudsbiletet. For streng/for ”snill”. Vi pendlar mellom ytterpunkta.

Gud – den opphøgde:

Sal 18, 1- 19 (les)  Guds makt som skapar og frelsar høyrer saman. Han har makt til å ta seg av sine vener, sine trugne.  Jfr Jes 45,18-25

Sal 29 (les) – Guds ære, hans herlegdom blir anerkjent av skaparverket; både den usynlege verda (”Guds søner”-englane) og den synlege (havet, sedrane…): «Alt i hans tempel ropar: «Ære!» «.

Sal 66, 1-6; 8-9 (les)Hans makt – til å frelse, til å halde oss/meg og deg oppe. > Det personlege. jfr Sal 113,5f

Sal 68,5-7 (les) Guds makt > vern for retten og for den fattige og verjelause. jfr Sal 76,8-11 (les)

Sal 89, 10-17 (les)  Guds makt, som garantist for kosmos, for velde over kaoskreftene, for meining og glede i skaparverket/ verdsordninga. jfr Sal 93.

Gudsfolket som målber dette – og som dermed er med å halde det oppe! Lovprisinga. I klosteret startar vi kvar dag med påminning/anamnese av dette: Sal 95

Elles: Sal 145 > Hallel-salmane (særleg knytte til tidebøna Laudes ).

>> Erkjenninga av Guds velde, noko positivt: Rett, orden, frelse, vern. Ikkje den sure sjefsinspektøren. Den negative sida ligg i det å utfodre og oversjå Gud som sjølve grunnvollen for det gode. Lovsongen og tilbedinga er hovudsaka. ”Domaren” – ikkje den trugande autoriteten, men oppretthaldaren av rett og fred.

discursus: Åndeleg eller psykisk? Om sjelesorg og åndsmakter

Føredrag halde på Pastor- og  arbeidarmøte for Den evangelisk-lutherske Frikyrkja, Fredtun, Stavern, 9/6 -11. Emnet var oppgitt, i samsvar med tematikken på møtet elles…

Innleiing

Her dreiar det som om meir enn interne sjelesyrgeriske/pastorale spørsmål. Her gjeld det sjølve synet på mennesket. Det handlar om antropologi. Det er eit sentralt teologisk spørsmål med konfesjonelt ulike aksentar. Men det er også eit viktiog tema, reint allment, moralsfilosofisk/kulturelt, samfunnsmesssig og politisk. Og det er kanskje eitt av dei mest forsømde og tabuiserte tema i dagens samfunn. –Kva er eit menneske? All politisk tenkjing og handlig blir å leike blindebukk dersom ein ikkje kan svare på det.

1. Oppgjer med reduksjonismen (menneskesyn, skapingsteologi)

Slik er vi straks midt inne i det som angår sjelesorgen: Synet på mennesket – og oppgjeret med eit reduksjonistisk menneskesyn, ein reduksjonistisk antropologi.

Vi må igjen våge å sjå at menneskets eigenart er metafysisk forankra; uttrykt i termen imago Dei. Mennesket er eit teologalt vesen. Lenge har ein meint at det spesikfikt menneskelege ikkje treng å rekne med det ”åndelege” elelr det ”guddomlege”; rein rasjonalitet har vore sett som tilstrekkjeleg. Dette er sjølsagt arven frå Opplysingstida. No blir også dette utfordra; seriøs hedonisme er på veg som ein ny trend i akademia (innan filosofi/moralfilosiofi): (legg inn sitat). Ikkje altruisme, men hedonisme. Nokre fører det endå lenger; dette er ikkje berre ein innsikt, ein ratio; det er naturalistisk/bilogisk/evolusjonært betinga.  Vi er detereminerte av utviklinga, fridom, val, rett og galt er i beste fall nyttige illusjonar.  Eg er redd for at dette også finst og utbreier seg i ein populistisk variant. Slik tenkjer mange, slik tolkar dei livet sitt.  (Dempa av gamle vanar, rett nok…).

Eg trur vi må våge å seie at ’det åndelege’ faktisk inneber at det finst ein åndeleg røyndom. Filosofane vil kanskje ikkje kome lenger enn i retning av den platonske ”idéen” – og eg syns det er betre enn ingen ting. Slik såg også dei oldkyrkjelege fedrene det. Men dei heva så å seie denne åndlege idéverda opp i det eksplisitt teologale: Gud og den himmelske verda.  Det vi i teologisk tradisjon kallar ”den usynlege verda”.

Her treng vi å utvide vår oppfatning av ”det skapte”. ”Skapning”/”skapingsteologi”/”skapingsplanet” – dette vert ofte berre brukt om den synlege, materielle, fysiske verda (Jfr tanken om at Gud, Faderen har med skapinga å gjere; Sonen ikkje.). I Bibelen og i den kyrkjelege læretradisjonen er skapinga, dvs røyndomen noko som omfattar både den synlege og den usynlege verda (sitat: Nicenum). Vi har på mange måtar mist den usynlege verda, den himmelske verda. Ein reduksjonistisk antropplogi heng saman med ei redukjonistisk oppfatting av røyndomen og av skapinga; ein reduksjonistisk skapingsteologi. Og ei reduksjonistisk teo-logi. Vi har fått eit gudsbilde som er nærast deistisk: Gud som ein fjern autoritet (streng eller mild, alt ettersom), einsam i sin himmel, sin transcendens. Noko som fører til ein autoritær, moralistisk og abstrakt spiritualitet.

Den bibelske verda handlar om ”himmel og jord” der Gud er nær; ”all jorda er full av hans herlegdom”! Og ein himmel der Gud er omgjeven av livsvesen, av serafar, kjerubar, erkenglar og englar, av patriarkar, profetar, apostlar, evangelistar, martyrar, vedkjennarar; av den ”store kvite flokken”, eller som det heiter i Hebrearbrevet:

De er ikkje komne til eit fjell som ein kan ta og kjenna på, med logande eld, med skyer, mørker og storm, 19 med gjallande horn og med ei røyst som tala slik at dei som høyrde på, bad om å få sleppa å høyra meir. 20 For dei kunne ikkje tola det påbodet som vart gjeve: «Om så eit dyr kjem innåt fjellet, skal det steinast.» 21 Ja, så gruvekkjande var synet at Moses sa: «Eg er så redd at eg skjelv.» 22 Nei, de er komne til Sion-fjellet, til den levande Guds by, det himmelske Jerusalem, til dei mange tusen englar, til ei høgtidsstemne, 23 til samlinga av dei fyrstefødde som er oppskrivne i himmelen. De er komne til ein domar som er Gud for alle, til åndene åt dei rettferdige som har nått fullendinga, 24 til Jesus, mellommannen for ei ny pakt og til reinsingsblodet som talar sterkare enn Abels blod. (Hebr 12)

Og merk: Denne usynlige verda interagerer med den synlege; dei høyrer saman. Jfr det vi sa om at ‘jorda er full av Guds herlegdom’. Det åndlege er med også på skaparplanet. Logos, Sonen, er den som alt er skapt ved og til, han er Ordet, Skaparordet; Jesus er med i skaparverket også; i naturen,  i kulturen, i historia, i alt som er sant, godt edelt, rosverdig (jfr Fil). Det same gjeld Anden: Du sender din Ande, og liv vert skapt, heile jordflata nyar du opp att (Sal 104,30).

Dette gjeld også mennesket: Det har også som skapning del i Gud, midt I sitt fall og si synd. For synda, fallet, stadfester at mennesket er Imago Dei, fordi det viser vår kall, vårt ansvar, vår “fallhøgde”: M a o: Vi kan berre forstå og møte mennesket –som skapnig og som syndar – ved å forstå det utfrå Gud. Som den hl Augustin seier: “Gud, du har skapt oss til deg og vårt hjarta er uroleg til dess det finn kvile hos deg”. Eigentleg ikkje noko anna enn det Paulus seier i sin tale på Areopagos:

…han som gjev liv og ande, ja, alt til alle. 26 Av eitt menneske har han skapt alle folkeslag, han lét dei busetja seg over heile jorda, og han sette faste tider for dei og grenser mellom bustadene deira. 27 Det gjorde han for at dei skulle søkja Gud, om det kunne lukkast for dei å leita seg fram til han og finna han. Han er då ikkje langt borte frå ein einaste ein av oss. 28 For i han er det vi lever og rører oss og er til, som òg nokre av dykkar eigne diktarar har sagt: «For vi er hans slekt.»

(Apgj 17).

Vi snakkar tilsvarande reduksjonistisk når vi snakkar om “miljø” og “økologi”. Mennesket lever i ein stor fellesskap med alt some er til. Like isolert og abstrakt som Gud er blitt for oss, har vi også isloert mennesket – som ein autokrat i ei reint materiell og gudsforleten verd; alt er avsjela materie, disenchanted/déchanté. Dette er ikkje bibelsk. I røyndomen, slik Bibelen ser han, står mennesket planta i skapningens midte, med dyra og fuglane, vekstene, vatnet og fjella som også er levande, på sett og vis ; – og på den andre sida den usynlege verda; gudsfolket, englane, dei heilage hos Gud. Mennesket kan forståast – også når vi kjem til sjelesorgen – berre i denne heilskapen, i denne økologien/denne hushaldninga, i dette guddomlege miljøet.

52 Lovet er du, Herre, våre fedres Gud,

        priset og opphøyet i evighet.

        Lovet være ditt herlige og hellige navn,

        høyt lovprist og opphøyet i evighet.

    53 Lovet er du i ditt hellige og herlige tempel,

        høyt lovsunget og æret i evighet.

    54 Lovet er du som troner over kjerubene

        og skuer ned i avgrunnen,

        lovprist og høyt opphøyet i evighet.

    55 Lovet er du på din kongetrone,

        høyt lovsunget og opphøyet i evighet.

    56 Lovet er du i himmelhvelvingen,

        lovsunget og priset i evighet.

    57 Lov Herren, alt han har skapt,

        opphøy og pris ham i evighet.

    58 Lov Herren, du himmel,

        opphøy og pris ham i evighet.

    59 Lov Herren, alle hans engler,

        opphøy og pris ham i evighet.

    60 Lov Herren, alt vann over himmelen,

        opphøy og pris ham i evighet.

    61 Lov Herren, alle hans hærskarer,

        opphøy og pris ham i evighet.

    62 Lov Herren, sol og måne,

        opphøy og pris ham i evighet.

    63 Lov Herren, dere himmelens stjerner,

        opphøy og pris ham i evighet.

    64 Lov Herren, alt regn og dugg,

        opphøy og pris ham i evighet.

    65 Lov Herren, alle vinder,

        opphøy og pris ham i evighet.

    66 Lov Herren, ild og varme,

        opphøy og pris ham i evighet.

    67 Lov Herren, kulde og hete,

        opphøy og pris ham i evighet.

    68 Lov Herren, duggdråper og snøfnugg,

        opphøy og pris ham i evighet.

    69 Lov Herren, dager og netter,

        opphøy og pris ham i evighet.

    70 Lov Herren, lys og mørke,

        opphøy og pris ham i evighet.

    71 Lov Herren, frost og kulde,

        opphøy og pris ham i evighet.

    72 Lov Herren, rim og snø,

        opphøy og pris ham i evighet.

    73 Lov Herren, lyn og skyer,

        opphøy og pris ham i evighet.

    74 Lov Herren, du jord,

        opphøy og pris ham i evighet.

    75 Lov Herren, berg og hauger,

        opphøy og pris ham i evighet.

    76 Lov Herren, alle vekster på jorden,

        opphøy og pris ham i evighet.

    77 Lov Herren, hav og elver,

        opphøy og pris ham i evighet.

    78 Lov Herren, dere kilder,

        opphøy og pris ham i evighet.

    79 Lov Herren, dere store sjødyr

        og alt som det kryr av i vannet,

        opphøy og pris ham i evighet.

    80 Lov Herren, alle himmelens fugler,

        opphøy og pris ham i evighet.

    81 Lov Herren, ville dyr og alle slags fe,

        opphøy og pris ham i evighet.

    82 Lov Herren, alle mennesker,

        opphøy og pris ham i evighet.

    83 Lov Herren, Israel,

        opphøy og pris ham i evighet.

    84 Lov Herren, dere hans prester,

        opphøy og pris ham i evighet.

    85 Lov Herren, dere hans tjenere,

        opphøy og pris ham i evighet.

    86 Lov Herren, alle rettskafne mennesker,

        opphøy og pris ham i evighet.

    87 Lov Herren, dere gudfryktige og ydmyke av hjertet,

        opphøy og pris ham i evighet.

    88 Lov Herren, Hananja, Asarja og Misjael,

        opphøy og pris ham i evighet.

        For han har fridd oss fra dødsriket

        og frelst oss fra dødens vold.

        Han har berget oss fra ovnen med flammende ild,

        berget oss rett ut av ilden.

    89 Pris Herren, for han er god,

        evig varer hans miskunn.

    90 Alle som dyrker Herren,

        lovpris gudenes Gud!

        Lov ham og syng hans pris!

        For evig varer hans miskunn.

2. Mennesket er relasjonelt (kva som omgjev oss, verkar inn på sjelesorgen, den åndlege utviklinga)

Her ser vi at mennesket er relasjonelt. Å drive sjelesorg for mennesket som eit einsamt, isolert fantom, strekk ikkje til, ja, blir direkte feil. Og her – og first her – kjem spørsmålet om dei vonde åndsmaktene, om demonane og demoniet, inn.  Mennesket har med englar å gjere – og med dei falne englane, med Lucifer og hans kompani. Mennesket blir påverka av sine omgjevnader, av sine relasjonar, av sine venskap.  Kva slags krefter er det vi omgjev oss med, slepp inn på oss? Vi burde sjå oss sjølve i eit store perspektiv; sjå oss som plasserte også i den usynlege verda, og sjå andre menneske i det same ljoset.

Vi skal hugse at vi heile tida star i brytinga mellom ljos og myrkre, mellom Satans makt og Gud. Vi må stadig teileigne oss og anvende det some er av Gud mot det vonde og destructive – mot synda, dødsens og djevelens makt. Det er alt det vi har i Kristus og hans frelsesverk; evangeliet, ordet, sakramenta, bøna, nådegåvene, lovsongen… Men også det gode i skaparverket og kulturen, for alt godt kjem frå Gud og har motstandskraft i seg mot demoniet. Og frelsa er jo nettopp ei forløysing og fullkomengjering av skaparverket. Demonane skyr alt som kjem frå Gud, difor er det sjelsorg og lækjedom i det naturlege, alt det som gjev oss kontakt med verda og røyndomen slik Gud har skapt han. Det er ein sicker veg til pervertert og overåndeleg sjelesorg å trylle mennesket inn i ei virtuell liksomverd – det er verkeleg demonenes domene; skuggeverda, oppnedverda, tomleikens verd. Det er ofte bedre – og heilt nødvendig sjelesorg – også i kampen mot dei vonde åndsmaktene å hjelpe mennesket til å gjere dei naturlege tinga: ete, sove, arbeide, har god døgnrytme, få orden på livet, vaske golvet, vaske seg sjølv, ordne opp i tilhøvet til andre – enn å gå rett på med eskorsismar og seansar. Når demonen verkeleg plagar eit menneske, ja kanskje overtek det, då må han konfronterast med dei åndelege middle som Gud har gjeve oss og som kyrkja forvaltar. Men altså: det naturlege og det overnaturlege høyrer saman. “Nåden avskaffar ikkje, men fullendar naturen”, som kjent.

Det er denne store samanhengen i alt Guds verk eg “ikler” meg når eg kvar morgon, for meg sjølv, bed

ST PATRICKS BØN (Irland, 400-talet):

Eg står opp i dag

Ved ei mektig kraft, påkallinga av Den hl Treeininga,

Ved trua på Den Trefaldige,

I vedkjenninga av Den Eine

Av skapningens Skapar

Eg står opp i dag

Ved krafta i Kristi fødsel og hans dåp

Ved krafta i hans krossfesting oig hans gravferd

Ved krafta av hans oppstode og hans himmelferd

Gjennom krafta av hans atterkomst som alles domar

Eg står opp i dag

Gjennom styrken av kjerubars kjærleik

Av englars lydnad

Av erkeenglars teneste

I vona om oppstoda og løna som ventar

Ved patriarkars bøn

Ved apostlars forkynning

Ved vedkjennarane si tru

Ved jomfruene sin reinleik

Ved rettferdige menns dåd

Eg står opp i dag

Ved  himlens kraft,

Ved ljoset av sol,

Stråleglansen av eld

Snøggleiken av lyn

Suset av vind

Ved sjøens djup

Ved jorda sin stabilitet

Ved berg og klippers fastleik

Eg står opp i dag

Ved Guds kraft til å halde meg oppe

Ved Guds makt til å leie meg

Guds auge til å sjå framfor meg

Guds øyre til å høyre meg

Guds ord til å tale for meg

Guds hand til å verje meg

Guds vegar til å opne seg for meg

Guds skjold til å verne meg

Guds hærskarar til å frelse meg

Frå djevelens snarer

Frå freistinga frå lastene

Frå alle som ynskjer meg vondt

Fjernt eller nært

Åleine eller i mengden

Eg samankallar alle desse kreftene og maktene og set dei mellom meg og det vonde

Mot kvar grusam miskunnslaus makt som reiser seg mot min kropp og mi sjel

Mot falske profetars prat

Mot heidendomens mørke lover

Mot heretikarane si falske lære

Mot magi og avgudsdyrking

Mot trollkvinner, avgudssmedar og trollmenn

Mot einkvar kunnskap som korrumperer menneskets kropp og sjel

Kristus verne meg i dag

Mot forgifting, mot forbrenning

Mot drukning, mot hogg og sår

Slik at eg rikeleg kan oppnå mi trus løn

Kristus med meg, Kristus framfor meg, Kristus bak meg,

Kristus i meg, Kristus under meg, Kristus over meg,

Kristus på mi høgre side og på venstre side

Kristus når eg legg meg ned og når eg sit

Kristus i kvart menneske som tenkjr på meg

Kristus i kvar manns munn  som snakkar om meg

Kristus i i kavr auge som ser meg

Kristus i kvart øyre som høyrer meg

Eg står opp i dag

Ved ei mektig kraft, påkallinga av Treeininga

Ved trua på Den Trefaldige

I vedkjenninga av Den Eine

Skaparen av all skapningen.

Menneskets relasjon til åndsmaktene og til den åndelege dimensjonen ved seg sjølv, heng også saman med det etiske, med helginga, guddomleggjeringa. Alt kviler i Guds nåde, i Kristus – men mennesket er kalla til å “arbeide på si frelse med age og otte”; berre den nåden som blir aktivt motteken og brukt, er verkeleg og kan fullende sitt mål I oss. “Begynt er ikke endt, det merk i tide/Du som har Jesus kjent, bli ved å stride (Meir her, om det forensiske som for einsidig; jfr Bonhoeffers bok, omsett av Knut Grønvik: Nachfolge). I den kristne parenesen – sjelesorgen, kunne vi seie – kom læra om dygdene og lastane inn, i samklang med den stoiske etikken (filosofien) (ein var ikkje redd for å bruke noko menneskeleg visdom som svarar til trua; alt godt kjem frå Gud, som sagt). Nettopp fordi det seier noko om det rette livet som meir enn ei oppfylling av ytre plikter; det handlar om ei djup preging av personen, av karakteren; det handlar om ein habitus, om noko habituelt. Det gjeld på det naturlege planet: Mennesket kan velje det gode og avvise det vonde, langt på veg. Men den fulle realiseringa av dette kjem ved nåden; ved Kristus, ved Anden, ved trua.

3. Sjelesorgen og dydsetikken (habitus og helging)

Mennesket er kalla til å tileigne seg dygdene og avvise lidenskapane.

Nettopp fordi vår habitus, vår personlegdom, vår karakter, vår integritet disponerer oss for det vonde eller det gode, dei vonde eller dei gode åndsmaktene; ja for samfunnet med Gud:

Jag etter fred med alle, og etter helging, for utan helging skal ingen sjå Herren. (15 Sjå til at ikkje nokon går bort frå Guds nåde! Lat inga beisk rot få veksa opp og gjera skade så mange blir forgifta. 16 Sjå til at ingen driv hor eller lever gudlaust som Esau, han som selde førstefødselsretten sin for eit einaste måltid mat. 17 De veit at han sidan vart bortvist då han ønskte å få velsigninga. Det var ikkje mogleg å venda om, endå han bad med tårer.) (Hebr 12,14f) Og Jesus seier: Sæle er dei reine av hjarta, for dei skal sjå Gud (Matt  ).

Dydsetikken og den asketiske teologien, slik vi kjenner han frå ørkenfedrene og kyrkjefedrene og heile den monastiske tradisjonen er også ein møteplass for ei åndeleg, teologisk og sjelesyrgerisk tilnærming til mennesket og ei meir psykologisk/psykiatrisk/tereapeutisk. Vi veit at psykiatrien (Freud, Jung oa ) har oppdaga dei djupare skikta i mennesket, kva som er våre drivkrefter, noko som heldigvis har redda oss frå overflatisk, borgarleggjort moralisme. Den kristne tradisjonen kan trygt seie: Tell me something new; vi har lenge visst at mennesket er et mørkt mysterium og arvesynda er i ferd med å bli gjenoppdaga. Læra om “lastene” eller hovudsyndene har teke vare på innsikter som vitskapen så å seie har oppdaga på ein ny mate. Men vel å merke  har den sjelesyrgeriske tradisjonen ikkje løyst drivkreftene våre frå det moralske ansvaret; det handlar ikkje om blinde drifter. Vi har ansvar også for å takle våre myrkaste sider.

Dessutan: Denne sjelesorgtradisjonen, basert på dygdeetíkken, anerkjenenr også dei gode drivkreftene i mennesket.  Gud har lagt ned oss medvit om det gode, det sane, det vakre. Alt skapte han godt I sit id, jamvel æva la han ned I hjarto deira, seir Forkynnaren – med eit ord som blir gjenteke og brukt også i den apostoliske forkynninga. Vi skal ha eit realistisk menneskesyn, men ikkje eit kynisk, deterministisk. Moderne antropologi pendlar jo mellom overoptimisme og djup pessimisme/determinisme. Som truande kan vi halde balansen.

I den kristne sjelesorgen skal vi kunne rekne med menneskets naturlege ansvar, evner og krefter; kort sagt med mennesket, med at vi har med menneske  å gjere, ikkje berre med ein avansert utvikla dyerart. Men vi har også alle dei tilgangane nåden og “nådens hushaldning”, nådens økonomi, gjev oss:  Medvitet om at mennesket må gjennom djup bot og metanoia (sinnsforvandling), evangeliet, ordet, sakramenta, bøna, Andens gåver. Ved trua mottek vi dei messianske gåvene, den messianske åndsutrustinga:

 

Herrens Ande skal kvila over han,

        Anden med visdom og vit,

        Anden med råd og styrke,

        Anden som gjev kunnskap om Herren

        og age for han (Jes 11).

I katolsk og ortodoks samanheng er det dette vi på særleg måte får del i konfirmasjonen/krismeringa, i “åndsdåpen”, kunne vi seie. Eg trur det er viktig at karismane/nådegåvene ikkje berre er tenkt som praktisk/teknisk oppdatering, men at dei hare it etisk, helgande sikte; at heile Kristi lekam skal byggjast opp, bli eitt med hovudet, bli Kristus-lik, bli det nye menneske, ja den nye “menneskeheten”. Det er dette som kjem til uttrykk I sjølve kulminasjonen av Paulus si undervising om nådegåvene. Strev etter dei fremste nådegåvene, seier han, nemleg trua, vona og kjærleiken;  han oppsummerer og seier:  Så blir dei verande desse tre: tru, von og kjærleik. Og størst av dei er kjærleiken

(1 Kor 13  ).

 

Avslutning

Vi ser at dei åndelege realitetane og termane, i Bibelen og i overleveringa, ikkje er eit isolert, teknisk-karismatisk fagspråk, men er djupt integrert med det moralske, med det menneskelege, med det skapte, med kulturen og det sosiale. Eller for å seie det slik: Med etikken, psykologien og sosiologien.

Apell: Pass opp for manikeisme:

-Absolutt dualisme mellom Gud og Djevel. Det er berre ein Gud, han er opphavet til alt. Ingen demiurg, ingen djevel som er sitt eige “prinsipp”.

-Absolutt dualisme mellom det åndelege og det materielle. Alt kjem frå Gud; vondskapen er ei pervertering av det gode.

Difor vil vi seie: «Lova Herren, mi sjel! Ja,  a l t  som i meg er, love hans heilage namn!» (Sal 103)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

discursus: tale på årsstemnet for «storfjordens vener», 5. mai 2011

«Storfjordens vener» restaurerer og vedlikeheld, saman med grunneigarane, dei minst femti fråflytte og veglause gardane langs Storfjorden. Stemnet i år var i Matvik, ved innløpet til Geirangerfjorden – tusen menneske samla i strålande junivêr under veldige fjell ved spegelblank fjord…

Kjære vener!

Vi set kvarandre stemne her fordi vil gjerne vil vere med å støtte Storfjordens vener  – eit av dei mest imponerande lokale kulturtiltaka eg veit om. Eg kunne gjerne brukt endå meir tid på å skryte uhemma av det, og det gjer meg endå meir stolt over å vere sunnmøring!

Det er sikkert mange grunnar og motivasjonar for å stå på med dette kulturvernarbeidet.  Eg vil dra fram eit moment som eg trur tél med, og som er viktig, slik eg ser det, i alle fall:  – Det plasserer mennesket i ein stor samanheng; ein samanheng som vi lett gløymer i det nesten overkontrollerte og meistra  tilveret vi til vanleg lever i, i eit samfunn der teknologien har gjort mennesket til suveren herre.  Rett nok opplever vi mennesket si avmakt når vi legg ut i naturen på ”tur” – men det er noko spesielt, eit unntak, ein fritids-syssel. Det er noko anna når vi får ein glimt av korleis det har vore å leve det normale livet, dagleglivet, i dimensjonar der mennesket vert lite og sårbart i møte med –eller skulle vi heller seie samlivet med – ein veldig og voldsam natur. Som her i Matvika.

Vi hugsar kva Bernt Støylen har skrive om dei som hadde levebrødet sitt på havet i open båt: –Sitt levebrød hev på på stormande hav/med berre ei fjøl mellom seg og si grav. Og her, på gardane langs fjordstrendene og på berghyllene, var det ikkje berre levebrødet som gjorde at ein måtte takle naturkreftene, men heile livet: bustad og heim; under veldige fjell og skreder og ved brådjupe fjordar, med gardar så bratte at dei kunne slåast på begge sider, som han sa det; eller så bratte det ikkje eingong nytta med stutt-orv, ein måtte bruke navar! Samanlikna med dei tøffaste plassane, er vel Matvika nærast for eit paradis å rekne, derav namnet reknar eg med. Her var det stridt, men godt å vere.

Eg trur det er dette samspelet som fascinerer oss; dei kolossale dimensjonane i naturen, og det sårbare, utsette mennesket i sitt daglege liv og strev. Mennesket kjem på plass her, vi lærer noko om oss sjølve her. Å leve her, forma  dei som budde og levde her. Eg trur at det ikkje berre var det overveldande i naturen i og for seg som var formande. Naturen tala om mennesket sitt tilhøve til sjølve livet, til  dei store kosmiske perspektiva, til dei lange historiske løpa. Det er noko her som lærte menneska, nesten instinktivt, til å skjøne eller ane at det står store og majestetiske krefter bak livet vårt, bak eksistensen vår. Å leve her, var ikkje berre ei teknisk eller praktisk erfaring, så å seie, men ei metafysisk erfaring. Naturen talar om det overnaturlege, det metafysiske, for den som kan sjå og høyre.  Ikkje utan grunn at eit av dei folkelege namna på Gud er Storemannen. Eller rett og slett ”Han”; han bles i dag, han regnar i dag, han stormar i dag… ”han” – den uendelege, den ufattelege, som vi ikkje ser, men som strålar fram i alt som møter oss og som overveldar oss. Som skrive står:- Det er i han, i Gud, vi lever, rører oss og er til, og han er ikkje langt borte frå nokon av oss (Apgj 17). I eit samfunn der alt er ordna, der pengane kjem ut gjennom veggen berre vi tastar ein kode, er det lett å gløyme det, lett å gløyme ”han”.  Vi er vane med å meistre alt – heilt til naturkreftene brutalt rykkjer oss ut av illusjonane. Åknesrenna [fjellhammaren som truar med å rase ut og lage ei kjempekatastrofe i fjordområda] – vi kan tilsetje så mange ekspertar og ha så mange vareselrutinar vi vil, men vi veit at det aldri er råd å sikre seg heilt, det finst noko som dreg seg unna vår kontroll. Vi må rett og slett leve med det.  Vi skal ikkje uroe oss heile tida, vi skal nettopp leve med det – og likevel: Det er noko med angsten for det større og sterkare enn oss, som er sunt, som vi ikkje skal fortrengje.  Det held oss på plass, det opprettheld respekten for kreftene og livet. Det handlar om ”mennesket og maktene”, som det heiter i romanen av Olav Duun. Maktene finst; det er ikkje mennesket som er allmektig, det er ein annan…

Menneska som levde langs strendene og ved floga og under hamrane her inne i fjorden, hadde respekt for dette.  Dei hadde rett og slett respekt for noko større enn dei sjølve. Ja, dei hadde gudsfrykt – eit omgrep som nesten er blitt eit framandord i dag. I dag trur vi lett at det alltid finst eit eller anna departement eller eit offentleg ombod som kan løyse alle våre problem.  Så å seie over skattsetelen.

Kjære vener; vi har godt av å lyfte blikket og gripe oss i bringa og vite: Vi er mektige, men også avmektige. Det finst  noko som skal respekterast. Folka som levde her og under tilsvarande vilkår, lærte ikkje dette berre av naturen og dei ytre livsvilkåra. Dei hadde også fotfeste og forankring i ei tankegang og ei forteljing som hjalp dei å tolke livet sitt, hjalp dei til å sjå sant på seg sjølve, som hjalp dei å skjøne kva det vil seie å vere menneske, rett og slett. Det som galdt her, var sjølvsagt den kristne trua. Det var ikkje berre naturen som la korta, det var også den åndlege, intellektuelle og moralske kulturen som var overlevert og levd ut gjennom generasjonar.  Enkle kår, var det sikkert her, men ikkje åndsfattige. Eg er sikker på at det i alle hus fanst skrifter, tekster; kanskje ein bibel, men nokså sikkert eit eksemplar av ”vanilja”, av ein postille med lærde og lange preiker fro alle sundagar og helgedagar i året. Sikkert på vanskeleg og stolpete dansk som var slitsamt å lese og gjerne endå meir slitsamt å høyre på. Men kven har sagt at alt skal vere enkelt og alltid underhaldande? Vi skal ikkje undervurder innsikta eller lærdomen til dei som las og brukte desse heilage skriftene. Det fanst sikkert også ei salmebok, ikkje berre med songar, men også med bøner. Det hadde eit pensum, så å seie; ”alt som skulle vore sunge, som ho sa kjerringa, ho bladde i salmeboka”. Når dei ikkje kom seg til gudsteneste var det faktisk norsk folkesikk å syngje og lese i heimen på heilagdagen. Og var det kyrkjesundag, skulle det langt meir til den gongen enn i dag for å unnlate å dra til Guds hus. Dei klatra og kleiv, dei rodde og sigla, ja kanskje kollsigla, for å kome seg til kyrkja – på Hellesylt, i Geiranger eller på Stranda. Var det altargong, va’ kje det snakk om å ete for dei som skulle til altars. På fastande hjarte la dei ut, i grisotta, og smakte ikkje matbiten før langt på dag.  Her kan ein snakke om ”kristne grunnverdiar” som meir enn ein talemåte, her kan ein snakke om gudsfrykt, om noko som er verkeleg viktig i livet. Og ikkje mindre viktig i døden.

Naturen ikring desse menneska var stor, men også deira indre landskap var stort. Det var noko dei var danna til, noko dei vart adla til, noko dei odla fram, like viktig som bakkane dei slo og båten dei rodde. Også her inne langs strendene opplevde dei det som Blix syng om når han minnest det strie livet på Helgelandskysten; han kjende det på seg og hugsa det, som spor og gjenklang i sjela og kroppen, også når han sat over bøkene inne i Kristiania og skreiv: – I min heim var eg sæl avdi Gud var attved/og eg kjende so vel kor det anga Guds fred//Når til kyrkje me for/når me heime heldt kor/når med moder eg bad! Den fyrste songen – det var heller ikkje her ein GrandPrix-låt; nei, det var ”mor sin song ved vogga”, ”den song som allting heilar”. Som lækjer alle våre sår.

Midt i  strevet og balet, midt ein natur som kunne både lyfte og knuge, hadde menneska her ein åndeleg kultur, ein skriftkultur og ein songkultur. Som gav ramma rundt det heile. Og som opna opp mot den større verda og mot historia. Dei var ikkje provinsielle; ikkje minst den kristne kulturarven, fletta inn i dagleglivet i helg og yrke, gjorde dei til europearar og til verdsborgarar.

Fortida og historia blir så lett eit uforpliktande tablå, ei påminning om noko vi er ferdige med. Men verkeleg historiemedvit, historiesus, også  lokalhistorisk, blir det når vi slepp inn på oss det menneske før har levd og erfart og uttrykt. Historia som ei utfordring, som noko aktuelt.  Verkeleg Storfjordens vener blir vi når vi tek fatt på vedlikehaldet og restaureringa av dei ”indre” husa våre, av det indre romet vårt. No for tida lever lettare, men kanskje ikkje rettare enn dei som levde her. Nettopp på ein slik stad kan vi oppleve noko av det dei opplevde og innsåg, og sikkert sa  med salmisten: –Eg lyfter mine augo til fjella, kvar kjem mi help ifrå? Mi hjelp kjem frå Herren, han som skapte himmel og jord. -Han som skapte Stabben og Matvika, og oss alle, kunne vi leggje til) (Sal 121).

Kjære Storfjordens vener: Matvika – og alle strandgardane og fjellgardane, er levande kulturminne. Måtte dei vedlikehaldast, slik at dei framfor alt vere ei levande kultur-påminning! Då blir det ei verkeleg Matvik!

Han far hev vigsla denne stad/med trugne sveitten sin// Her gjekk han djerv og arbeidsglad/her gjekk ho mor og gret og bad/for barneflokken sin.

Vår eigen heim, vår elsk på jord/me fagnar deg i dag!! Du gamle, slitne trugne mor/hjå deg, hjå deg vårt hjarta gror/til siste andedrag (Anders Hovden: Sunnmøre, v 4 og 5)

Til lukke med stemna, til lukke med arbeidet!

 

discursus: Introduksjon av «A Worcester Lady Mass»

Manus for introduksjonsføredrag ved konserten til songgruppa «Trio Mediæval»; konsert i Bergen Domkyrkje under Festspela 2011, onsdag 1. juni…

Kjære tilhøyarar!

Vi er samla i fransiskanarane si gamle klosterkyrkje her i Bergen. Tiggarmunkane, som fransiskanarar og oss dominikanarar, bygde svære kyrkjer for å samle folk til forkynning,, men også for gudstenestelivet i klosterfellesskapen, messa og tidebønen – som er krumtappane og aksane i den katolske liturgien.  Og dermed ei kyrkje bygd for songen; all liturgi blei sungen i middelaldren og det er stadig regelen og normalen.

Og songen, det var fyrst og fremst den gregorianske songen, slik vi skal høyre det i kveld.  Eigentleg er det noko som skurrar når gregoriansk song blir framført i konsertversjon, med deltakarar som er publikum. Konsertkonseptet er jo ein del av borgarleggjeringa av kunsten. Gregoriansk song – som all kyrkjeleg kunst og kultur – er eigentleg brukskunst. Det handlar ikkje om rein estetikk.  Estetsimen risikerer å gjere oss til  uforpliktande forbrukarar.  Det songlege stoffet vi skal høyre i kveld, er ein overgangsmodus frå det spesifikt gregorianske, via seingregorianikken og til det smått polyfone, til renessansens musikk. Likevel er den gregorianske ”spiritualiteten” heile tida underliggjande..

Den gregorianske songen er djupt liturgisk, gudtenestleg, kultisk. Det blir ofte sagt at orda ikkje er viktige, og sjølsagt kan vi ane livet i songen også om vi ikkje oppfattar orda. Likevel er det nettopp orda, for ikkje å seie Ordet, som  formar og føder den gregorianske songen. Nettopp den kyske, reine forma kler orda, tener orda. Orda blir tonar og tonane blir ord. Ja, det transcendentale, grenseoverskridande, metafysiske  i greogrianikken gjev orda djupne og mystikk, eller rettare: Opnar dei mystiske dimensjonane og djupnene i dei heilage orda, i språket. (Og det nettopp ikkje ved å smørje tjukt på og bruke svulmande former og store fakter som i barokken; nei; nettopp det likeframe, fysiske, kroppsnære ved den enkle songrøysta er det som også formidlar det evige, det åndelege). Moderne kyrkjemuskk har ofte teke opp i seg noko av det musikalske etoset i gregorianikken, ja, gregorianikken er ofte forbausansde moderne i sitt uttrykk.  Den nykomponerte musikken som er laga for å utfylle lakunene i den messa vi skal høyre i kveld, vil sikkert bekrefte dette.

Ord og song er altså ekstra nært samanknytte i den gregorianske tradisjonen. Og dei orda det er tale om, er ikkje  berre orda i Den heilage messa. Også tidebønene, officiet, er sterkt prega av den gregorianske songen, ikkje minst fordi dei rett og slett er den kontinuerlege resitasjonen av dei bibelske salmane.  Særleg i klosterlivet er det dette som gjev sjølve rytmen og innhaldet i  det daglege livet. Men messa, evkaristien, feiringa av nattverden er likevel sentrum i liturgien. Liturgien med stor  L (Den guddomlege liturgien, som det heiter i dei ortodokse og orientalske kyrkjene).

I messa er det nokre ledd som skifter; det vi kallar propriet, det som er spesielt, ”proper”, for den bestemte sundagen , festen, høgtida eller det høvet ein feirar. Proprieledda er tekstlesingar og bøner – også i gregoriansk setting, ja, også tekstene, i alle fall evangeliet kan syngjast –  og bibelske salmar som Introitus, offertorium, og kommunio. Ordinarieledda, dei faste ledda er, som kjent, Kyrie (Herre, miskunne deg) Gloria/laudamus(Ære vere Gud i det høgste; på festar og høgtider), Credo (Trusvedkjenninga; også berre ved visse høve), Sanctus og Agnus Dei. Dette er tekster som anten er henta direkte frå Bibelen eller som ligg nær opp til bibelsk terminolog i språkbruk og symbolbruk. Også ritane og skikkane, bilete, kultgjenstander og drakter – alt i messa gjenspeglar den bibelske horisonten, det bibelske symboluniverset.  Messa er Bibelen i feira form, kunne vi seie.

Kyrie , gloria og credo høyrer til i messa sin fyrste halvdel, Ordets liturgi, der alt er sentrert kring dei bibelske tekstane etter mønster frå den jødiske synagogeliturgien. I messa sin andre hovuddel, Nattverdens liturgi, toppar det seg fyrst i Sanctus; vi deltek i den himmelske serafsongen slik profeten Jesaja  såg og høyrde; i sin visjon inn i den himmelske verda (jf Jes 6). Vår liturgi flyttar seg til himlen –difor lyder stadig den eldgamle oppmodinga: Sursum corda – eller vi kan seie at liturgien i det himmelske templet stig ned til oss, omfattar og omfamnar oss! Tid og æve blir eitt:. Serafane hyller Herren Sebaot, Herren, Allhæres Gud – og kyrkja istemmer for her er han midt i blant oss, i messa, i det vigde brødet og den vigde kalken, i sin lekam og sitt blod, Lammet som gav seg sjølv, viljug og hengivent, han som stadig er Lammet, den sigrande, Lammet med sigersfana. Difor munnar nattverdliturgien ut i den djupe og inderlege hyllinga, henta få Johannes døypars ord om  Jesus: Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis/dona nobis pacem; Guds Lam som tek bort heimsens synder, miskunn deg over oss, gjev oss din fred.

For meg er messa dette: Lovpisinga av den nærverande Kristus, den nærverande Gud. Og overgjevinga av meg sjølv og alt mitt til han som overgav seg og stadig overgjev seg for meg, til meg. Overgjeving, hengijeving, sameining, kjærleikens einskap – det er det handlar om. Det er grunnpulsen og hjarteslaget i livet mitt. Og den gregorianske songen dreg meg inn i dette, trengjer gjennom med ei stille makt, gjennom alle hindringane og sperrene mellom meg og det guddomlege. Sjølve songen blir sakramental, den usynlege og den synlege verda møtest, går over i kvarandre,. Den gregorianske songen, født ut av messa, er ein forvandlande song.

Messa  er feiringa av Krist nærvere, av Kristi offer. Men fordi det også er eit takkoffer, ei lovprising, ein evkaristi, kan ho også vere ei takk til Gud for noko eller  on som han har gjeve oss. Det er dette som er ei votivmesse, ei messe for eit spesielt formål. Vi feirar messa som ei forbøn for levande og døde, for nokon vi særleg vil be for – i messa sameinar vi vår bøn med Jesu Kristi store forbøn for oss, den han stadig ber fram for oss i himlen, for Faderen. Men vi feirar også messa som takk, ikkje minsg for dei heilage, helgnane, som er hos Gud.  Vi tiilbed dei ikkje, dei tilbed Gud saman med oss – og dei kan be for oss, der dei er i Gds nærleik; dei er våre vener hos Herren, akkuraty som vi kan be brør og systre her nede om forbøn. Ora pro nobis, be for oss; slik tiltalar vi helgnane. I fremste rekkje står Maria – fordi ho er Guds mor, Jesu mor, teotokos, gudføderske.Og ho er heile kyrkja si mor.  Som ei mor var ho for apostlane, som ei mor gav Jesus henne til sine vener, då han på krossen sa til Johannes, den læresveinen han elska: -Sjå., der er mor di. Og til Maria sa han:  -Sjå, der er son din.

Difor høyrer Maria saman med kyrkja og kyrkja saman med Maria. Ho er vår mor, den nye Eva, mor til heile den menneskelege familien. Ho er ’smertenes mor’ og ho er ’gledens mor’, ho er Lilja, ho er Stella maris/havsens stjerne, ho  er Mater omnia succursus/ all trøysts mor. Ho har tusen namn,  i songar, hymner, bøner; slik kjærleiken har tusen namn på den han elskar;  slik ho vert hylla og elska i dei marianske songane som smykker denne messa. Ikkje uvanleg at ei messe bli utsira med slike opne, frie tekster; antifonar og hymner, som  i det tekst- og songmaterialet vi skal høyre i kveld.  Materiale som er blitt brukt og som kan brukast både i messa og utanfor messa. Rett nok er det i kveldens konsertprogram lagt inn fleire slike frie songar enn det som ville ha vore vanleg i ei vanleg votivmesse. Dette songstoffet er som ein lang rosenkrans med ’devotion’ til Maria, meir enn liturgiske tekster i streng forstand. Kyrkja har alltid stilt strengare krav til liturgien enn til den mindre offisielle og meir personlege spiritualiteten og poesien.

—

Den gregorianske songen er kjenslevar, men usentimental; den er kontemplativt sakleg, kunne vi seie; den gir plass for det som er innhaldet i songen; gir plass for objektet, stiller seg ikkje i vegen for det songen handlar om, som ei drakt som kler kroppen. Den apellerer ikkje til det sentimentale, men til det som ligg djupare i oss. Den set oss i samband med transcendentalane, det grenseoverskridande; Det gode, Det sanne, og Det vakre. Ja, med det guddomlege. Det handlar om deltaking, om partisipasjon. Difor er det noko nesten sakramentalt med den gregorianske songen. Måtte vi, sjølv om vi ikkje feirar ein liturgi i kveld, likevel gjere oss deltakande, disponible. Slik Maria formidlar mellom oss og det evige. Ho er ein av oss – og likevel bar ho himlen under sitt hjarte. Så, for den timen vi skal sitje her, la oss be med ei av dei bønene vi snart skal høyre:

Alma dei genitrix

Alma dei genitrix,

Succurre precantibus cunctis,

Nos quoque una precamur supplices

Ut tuis precibus adiuti laudemus trinitatem.

Gode Guds mor,

Hjelp alle dei som bed,

Ja, som bed med eí røyst;

At vi, med hjelp av di forbøn, må kunne prise Den Treeinige Gud.

 

 

discursus: Mikkjelsmesse – om englane og den usynlege verda

 

I dag er det Mikkjels-messe. Festen for erkeenglane Mikael, Gabriel og Rafael og alle englar. Den 2. oktober er minnedagen for verneengelen (skytsengelen).

 Det rår både veksande interesse for- og forvirring om englane sin plass i kyrkja, i teologien og  i trua. Avvisinga av nyreligiøs englelære har fått mange til å tru at englane er avskaffa i kyrkja, at det dreier seg om overtru gamle mytar som vi er ferdige med.

Dette blir så knytt til debatten om kontakt med dei døde (spiritisme), og mange protestantisketeologar synest å meine alt livet etter døden er noko vi nesten ikkje skal befatte oss med. 

Her er det bra at katolsk (og ortodoks) lære har ein ryddig og stadig fasthalden tradisjon. Helgnane (som vi skal kome tilbake til ved Helgemesse (Allehelgen)-tid ), er ikkje dødningar som vi manar opp av dødsriket gjennom «medium» for å avtvinge dei løyndomar.  Helgenkulten – at vi ærar helgnane som føredøme og bed om deira forbøn hjå Gud – høyrer saman med læra om communio sanctorum (samfunnet av dei heilage), slk det er uttrykt i dei felleskristne trusvedkjenningane. Dei heilage er levande i himlen, i den sigrande kyrkja, saman med engleskaren, i Guds nærleik, dei er  «skya av vitne» som omgjev oss, som fylgjer med oss (Hebr 12,1ff). 

Gud er ikkje einsam i sin himmel; han er Herren Sebaot, allhærs Gud. Englane er Guds skapningar; for Gud har skapt omnia visibilia et invisibilia (alle synlege og usynleg ting), slik det òg står i trusvedkjenninga (Nikenum); «den usynlege verda» er like reell som den synlege.  Sekularisert teologi og trusliv, slik vi ofte møter det i vår kultur, har nesten gløymt dette. Også når ein talar om «skaparverket». Vi har fått eit reduksjonistisk syn både på skapinga, på røyndomen og på vårt eige liv. 

Det finst kjerubar, serafar, livsvesen, troner, makter, herredøme, erkenglar, englar som tener Gud i hans skaperverk og hans verdsstyre, ja, i livet til kyrkja og den eisnkilde truande(Hebr 1,7). Alle Guds born har ein engel som «alltid ser Faderens åsyn», seier Jesus (Matt 18,10).  Englane – Guds sendebod – er overalt med i Bibelen; dei lovsyng og tilbed (Jes 6), dei kjempar med Jakob (1 Mos 32,24ff), dei går føre Israel og strir for det ( 2. Mos 14,19), dei prisar Gud over Betlehemsmarkene, (Luk 2,8ff) dei syner seg for menneske slik dei gjer det for Manoah og kona hans (Dom 13,2ff), Sakarja, Josef og Maria (Luk 1 og 2; Matt 1); dei styrkjer Jesus i Getsemane (Luk 22,43), dei velter steinen frå og helsar dei som kjem til den tome grava på påskedag (Matt 28,1ff), dei frir apostlane ut av fengslet  (Apgj 5,19)osv… 

Erkengelen Mikael er sigerherren over demonane og deira fyrste ( Jud v 9; Op 12,7,ff; Sak 3,2)  Noko som minner oss om at det også finst vonde åndsmakter og englemakter; englar som har falle frå sin Skapar (Efes 6,10ff;). Mikael (mi-ka-el)  tyder «Kven er som Gud?» Det er eit namn fullt av fred og trøyst. Vi har all grunn til å takke Gud for englane og bed om deira vern og om at dei må gripe inn forat Guds rike og alt godt skal vinne fram. 

Så ta fram att biletet  av engelen over barnesenga dersom du har fjerna det- eg har ein liten ikon av den hl Mikael som har fylgt meg i tretti år – og ta det fram i trua di og i livet ditt.

discursus: Olavsarven – kraft eller klisjé

Føredrag i St Olav krk, Trondheim, Olsok 2010. Kompaktmanus…

1. Olavsarven – innhaldet; rask skisse

Fyrst vil eg prøve å summere opp i nokre stikkord kva eg ser som substansen i det som blir kalla ”Olavsarven”. Det kan sikkert utdjupast og supplerast, men eg føreslår fylgjande:

– Olav som nasjonal symbolfigur, som rex perpetuus Norvegiæ (Noregs evige konge). Dette er det lettast tilgjengelege, og det som er mest brukt, og lettast å lage klisjé av.

-Olav som lovgjevar; innføringa av kristenretten. Vanskeleg å snakke om når det blir for konkret (abort, evtanasi, ekteskap/samliv). I forlenginga her ligg forminga av Noreg som eit statssamfunn, overvinninga av ættesamfunnet. Rettsstaten.

-Olav som martyr, helgen, forbedar, apostel /kristningskonge. Det mest problematiske for mange ikkje-katolikkar; mykje fortrengjing og utanomsnakk her.

2. Ein teologisk refleksjon – for å komme frå klisjé til kraft.

Olavsarven er ein ”pakke”; ein kan ikkje berre ta ut bitar og brokkar. Det er ein del føresetnader som må vere der, om arven skal vere funksjonell/operativ.

a) Det ekklesiologiske.

Spørsmålet om kva kyrkja er – og kva samfunn/stat/nasjon er. Det ligg føringar på dette i Olavsarven.

Olav er fyrst og fremst ein katolsk kristen, ein kyrkjekristen. Det kristne kongedømet, den mellomalderske, katolske forståinga av kongen låg til grunn og var det han ville lansere. Det var kyrkja som utforma og forvalta denne forståinga. Ikkje utan konfrontasjon med andre tradisjonar; der kongemakta eller den sekulære styremakta blei sett som ei heilt sjølvstendig ordning, om enn ordna av Gud. Kong Sverre representerte noko av dette – og det blei sjølsagt fullt realisert i reformasjonen, i læra om dei to regimenta og nasjonalstaten under fyrsten. Heile den moderne lausrivinga av samfunnet frå kyrkja må sjåast i dette perspektivet. Den kristne kongeideologien, eller det katolske synet på styremakta, var å sjå kongen som messiasavbilete; ein av Gudsfolket, fremjar av retten, vernar for dei svake. Og han står under kyrkja si undervising og hennar disiplin.

Samfunnet blei sett som eit kristent samfunn; ikkje eit sekulært samfunn med kristne verdiar, men som eit uttrykk for communio sanctorum, samfunnet av dei heilage. Samfunnet blei sett i ljos av kyrkja, ikkje omvendt. Som vi syng i fedrelandssalmen: ”Lat folket som brøder saman bu/som kristne det kan seg søma”.

*Å gjere Olavsarven til ei samfunnskraft, førutset eit syn på kyrkja som eit sjølvstendig samfunn, eit verkeleg og konkret samfunn – ikkje berre som ein religiøs funksjon av den konfesjonelle staten, som i klassisk protestantisme – der er kyrkje og samfunn også samanfallande, men det er staten som har primatet – ei heller som i eit sekuært samfunn med ei statskyrkje tilpassa sine formål. Også her er det staten som er primær, men han har ikkje lenger konfesjonelle forpliktingar.

Olavsarven førutset altså ein annan ekklesiologi, ei anna lære om kyrkja – og ein annan kyrkjelege røyndom! – enn den vi finn i den stats- og folkekyrkjelege  tenkjinga og retorikken i dag. Elles blir det kljisjé; ein del av den religiøse legitimeringa av A/S Noreg i dag. Litt kristent stasj på på konstruksjonen.

b) Det hagiologiske[1]

Å gjere  Olavsarven til ei kraft, førutset også at ein tek på alvor synet på kva ein helgen er. Ein teologi eller ei kristendomsforståing der ein ikkje kan snakke om at mennesket blir helga/heilaggjort, kan ikkje forstå Olavsarven/kven kyrkja reknar Olav for å vere.

For å skjøne ein type som Olav, må ein også kvitte seg med den borgarleggjorte og viktorianske forståinga av det dydige/heilage livet. Ikkje den prektige og plettfrie, men den omvende syndaren, det grove materialet. Tenk på David, profetane, Peter, Paulus, Maria Magdalena, tollmenn og syndarar. Berre høyr kva foprfattaren av Hebrearbrevet  (kap 11) seier om dei heilage:

Ved tru fall Jerikos murar då folket hadde gått rundt dei i sju dagar. 31 I tru vart Rahab, ho som var prostituert, berga så ho ikkje mista livet saman med dei ulydige, for med fred hadde ho teke imot dei som kom for å speida ut landet.

    32 Og kva meir skal eg nemna? Tida strekk ikkje til om eg skal fortelja om Gideon, Barak, Samson og Jefta, om David, Samuel og profetane. 33 Ved tru vann dei over kongerike, heldt oppe retten, fekk lovnader oppfylte, lukka gapet på løver, 34 sløkte veldig eld, slapp unna bitande sverd, gjekk frå vanmakt til styrke, vart sterke i krig og slo fiendehærar på flukt. 35 Kvinner fekk tilbake sine døde; dei hadde stått opp. Nokre vart torturerte og sa nei til å bli kjøpte fri, for dei ville heller nå fram til ei betre oppstode. 36 Andre laut tola spott og piskeslag, ja, til og med lenkjer og fengsel. 37 Nokre vart steina, saga i to eller drepne med sverd. Andre måtte gå omkring i saueskinn og geiteskinn, i naud, forfølgde og mishandla. 38 Verda var dei ikkje verdig, og dei måtte flakka omkring i øydemarker og fjell og heldt til i grotter og holer.

    39 Alle desse fekk godt vitnemål for si tru, men dei opplevde ikkje å få det som var lova. 40 Gud såg føre seg noko som er betre for oss: at dei ikkje skulle nå fram til fullendinga utan oss.

Helgenen er eit verkeleg menneske som med heile livet sitt blir brukt av Gud, så å seie på trass av seg sjølv.

Olav som forbedaren, ein  som vi påkallar om forbøn, høyrer saman med dette. Også tanken om Olav som rex perpetuus førutset at han lever no, i Guds nærleik, i himlen, ja; at han har del i Kristi kongevelde – noko som i seg sjølv har med helgenomgrepet å gjere; den heilage er prest, profet og konge. Vi utøver det no, i vårt jordiske kall, og ein gong i æva, saman med Kristus. Kong Olav forheld seg – for å seie det slik – til den norske nasjonen og til einskildmennesket som forbedar, som den som talar vår sak hos Gud – i Kristus. At vi er forbedarar for kvarandre, fortrengjer ikkje Kristus, slik ein ofte høyrer; tvert om, det er i Kristus vi bed for kvarandre, som lemer på hans lekam.

Olav er altså kongen som hevdar  retten, kongen som stør den svake og tek deira sak – eller rett og slett ein kristen bror som ved Guds nåde er brukt som Guds reidskap, som står oss nær i den historia, den kulturen og den livsopplevinga som er vår, og som vi kan be om forbøn hos Gud.

Utan dette –skal vi seie ”metafysiske”, at Olav er ein levande person, ein vi har samfunn med no – blir Olavsarven lett berre eit idéinnhald, ein ideologi. Ikkje minst som ein nasjonal(istisk) ideologi. Ein del av ”det norske”. Vi skal huske at det Olav gjorde med Noreg, var å innlemme  det i ein universell samanheng; den katolske/universelle kyrkja. Og dermed inn i ei forståing av stat og samfunn som noko vidare enn det nasjonale. Difor er Olav også ein helgen for andre enn nordmenn; tenk på hans popularitet i Sverige, i Danmark, i England. Eg er glad for at det nettopp var Emmanuel frå Nigeria som gjekk fyrst i prosesjonen med krusifikset i dag.

Olavsarven førutset altså ei positiv teologisk forståing av helgenen sin plass i kyrkja og i det kristne livet.

c) Det samfunnsmessige

Å gjere Olavsarven til ei kraft i dag, førutset ei gjennomtenkt forståing av tilhøvet mellom kyrkje og samfunn. 

Det seier seg sjølv at vi ikkje kan forstå samfunnet som ”kyrkje” i dag – like lite som vi kan forstå staten som ein konfesjonell stat (slik Grunnlova enno, formelt, gjer det jfr § 2: ”Den Ev Luth Religion forbliver Statens offentlige Reliogion” etc). Det nyttar ikkje å rekonstruere den mellomalderske, kristne einskapskulturen/einskapssamfunnet. Det nyttar heller ikkje å skulle gi eit pluralistisk samfunn eit kristent verdigrunnlag. Olavsarven handlar, som sagt, ikkje om abstrakte ”verdiar”, men om konkrete livsformer, om levd liv i eit levande samfunn.

Olavsarven må primært levast og takast i mot i kyrkja – som nettopp må vere eit samfunn, eit verkeleg samfunn. Det er kyrkja sine lemer som må forpliktast på- og som må leve ut Kristenretten i dag. Med dei implikasjonar det har i dag for

-menneskesynet. Vern av det ufødte livet, vern om det funksjonshemma, det ”utnyttige”, det sjuke, det gamle livet..

-forståinga av ”det felles gode” – økonomisk, økologisk.. Kor stor er ikkje kontarsten mellom det norske folks levemåte og det Olavsarven, jfr Gleditsch sin olsoksalme som vi song ved høgmessa: ”Da viet Olav første gang/vår stammes liv til veien trang…” !

Utover i det størrre samfunnet må ein delta som inspiratorar, som vitne, som vedkjennarar, som debattantar, som støttespelarar for alt som er godt og ære verd. På fritt grunnlag.

3. Difor er det nødvendig å stramme opp retorikken og feiringa rundt Olavsarven.

Breidda må vere der; kristendom er inkarnasjon, trusliv levd som sant menneskeleg liv i alle eksistensielle og sosale dimensjonar. Både marknad og konsertar høyerer med. Ja, alt høyrer med.

Men: Det må vere basert i ei full-lødig kyrkjeleg feiring og markering (Jfr programbladet for Olavsfestdagane; ”det heilage døgnet”, bokstaveleg tala heilt i margen i programheftet, marginalisert. Liturgi, bøn, feiring, men og undervising og forkynning av klasse. NB: Dette er ein apell også til den katolske feiringa. Også det folkeleg-kristne må vere med: Forkynnig til omvending og åndeleg fornying! Olav var apostel, han ville omvende folket (jfr antifon, 2. Vesper).

Og dette må vi våge å ta på alvor. Historisk mangfald (marknad, drakter, turneringar…) høyrer med; men utan å bli historiserande/estetiserande, kunstige ”innslag”, ”programvare”. Historiserande bruk av historia – er alltid eit skjold mot utfordringa som historia gir. Vi må unngå distanseringa.

Ein levande Olavsarv –vil skape kultur og folkeliv no, stadig på nytt! Det kan han bere gjere som ein grunnleggjande og tydeleg kristen trusrealitet.

—

Ikkje så tynt at alle kan vere med på det, utan å bry seg.Men så tydeleg at alle kan sjå det – og bli prega av det. Både som individ og nasjon.

 

---

[1] Hagiologi: læra om helgnane

discursus: 17. mai og det nasjonale «vi»

…eit kristisk perspektiv må med…

17. mai fordrar også kristisk diskusjon om det nasjonale. Den einskaplege nasjonalkjensla er «ute» – fordi den kristne historia som ligg til grunn for tradisjonell norsk identitet, ikkje har dekning lenger. Den franske og amerikanske revolusjonen med tilhøyrande tekster, heile opplysingstradisjonen, har vore bakt inn i den kristne, meir og mindre vellukka, men det funkar ikkje lenger. Opplysinga og revolusjonen åleine funkar heller ikkje som ny fellestradisjon, som ny nasjonalmyte. Det er for magert som hjartejord. Det syng ikkje.

Korleis kan det vere eit verkeleg kollektivt «vi» i eit folk som er kløyvt i noko så avgjerande som tru og religion? Ikkje-kristne truande er ikkje det primære problemet her, slik eg ser det. Det er den aktive framandgjeringa frå trua på Gud som legg ein front mellom oss. Kva deler eg med dei som tek avstand frå det eg trur på? Vi kan og bør dele det menneskelege; respekten, den gjensidige interessa, sansen for rettferd, lovlydnad og fred. Det er ikkje lite. Dette fordrar – og det skaper – ein leveleg og sympatisk sivilisasjon, og vi bør arbeide for det, verdsetje det og gjerne demonstrere/eksponere  det. På 17. mai.

Men det er noko anna enn ein verkeleg djup verdifellesskap. Å late som noko anna, blir hôlt og på liksom.

Det er ikkje til å unngå at ein god del av tekestene og symbola knytte til 17.mai, må setjast i parentes eller hermeteikn for at vi skal kunne svelje dei i lag. Eller dei må historiserast. Fair enough.

Som symbol  får vi nøye oss med den kongelege flosshatten 🙂

discursus: «Fridom eller nihilisme – fridomsomgrepet og menneskesynet»

Foredrag på Rørosseminaret, 18. april. Seminartemaet var: «Friheten og dens grenser». Ulike foredragshaldarar frå akademia og samfunnslivet. Tematikken liknar på andre tekster eg nyleg har lagt ut (nedanfor), men det var desse saken som stod i sentrum nettopp no…

Innl.

Vyrde seminaristar! Brør og systre! Takk for invitasjon til å delta her – ei stor glede, sjøl om eg lurte på om mot og krefter skulle halde etter tumultane som har vore på min banehalvdel, den katolske kyrkja, den siste tida. Vonar likevel at eg kan ha noko å tilføre på det temaet som eg har fått tildelt. Det vil bli eit perspektiv på forståinga av fridomen – ut frå det som særleg er min referanse; ikkje berre katolsk/kristen tradisjon i og for seg, men utfrå den monastiske tradisjonen, dei kjeldene og overleveringane som kloster- og ordenslivet representerer. Og litt sunnmørsk.

Eit krsitent perspektiv

Det kristne – i vid forstand katolske og ortodokse perspektivet – er viktig å ha med. For det er mogeleg å sjå heile fridomsomgrepets historie, både teoretisk og praktsk, som ein dialog med- og t o m ein konfrontasjon med det kristne tradisjonen. På mange måtar kan dei siste par hundre åra også lesast som historia om emansipering, om frigjering frå kyrkja og kristendomen; fridom forstått som opposisjon til kristen arv og kyrkjeleg autoritet. Vestleg kultur- og idéhistorie, er på mange måtar ei teologisk informert historie. Finst det eit alternativ til den kristen livstolkinga, individuelt og kollektivt?

Det er dette har ein så intenst har pusha og prøvd ut – og på mange måtar er det ein emansipasjon og ei ut-testing som har kulminert, som er ved vegs ende, eller i alle fall i ei slags krise eller i ein tenkepause. Vart det slik som vi tenkte. Vi er kvitt kyrkja, men kva no? Kva fekk vi i staden?

Når det i dag er tale om fridom, er det mest tale om dei liberale rettane, om den negative fridomen. Fordi det er lettast å lokalisere og formulere. Men det demrar for oss at det ikkje er nok. Denne erkjenninga er vel noko av bakgrunnen for vårt seminartema. Vi byrjar å spørje: kva er den positive fridomen? Kva er meininga? Den økonomiske liberalismen er jo også individualistisk tenkt: Det skal vere ferrast mogeleg grenser for kva eg kan nyttiggjere meg. Det er trua på egoismen som positv dynamikk. Foredraga og innlegga så langt i seminaret, har understreka for oss at også denne modellen kjem til kort når det gjeld å forstå kva sann fridom er.

Kva er eit menneske?

Då trur eg vi må kome vidare enn til ei mannjamning mellom ”tenketankane”, mellom Civita og Res publica o a – skjønt det er også ein interessant etappe. Vi må kome vidare enn til ein debatt for- og imot velferdsstaten. Det er ein viktig debatt, men norsk debatt har så vondt for å kome ut over det. For då møter vi problemstillingar som gjer oss forlegne. Fordi vi så lenge har forsømt dei. Vi må reise spørsmålet om mennesket, om den menneskelege agenten, om sjølve aktøren i kampen for fridom. Det har vi lett for å unngå, å unnvike. Vi kan snakke om tilhøvet mellom fellesskap og individ; men kven er individet? Det vansklegaste og kanskje mest forsømte spørsmålet i dagens samfunnsdebatt er dette: Kva er eit menneske? Politikk handlar om mennesket, samfunnet handlar om mennesket. Korleis skal vi kunne finne målet og driven i politikken når vi ikkje lenger vågar å svare på spørsmålet om kven mennesket er?

Spørsmålet om det humane har sjølvsagt politiske implikasjonar, men det går ikkje opp i det politiske. Tvert om: Det politiske skal tene humaniteten.

I spørsmålet om menneskesynet har vi hamna mellom determinisme og naturalisme på den eine sida – og konstruktivisme og kultur på den andre sida. Noko Eia-debatten har synt oss. Eg vil seie at begge desse posisjonane kjem til kort. Som teolog og truande vil eg fasthalde at det er noko som er ’naturleg’ – og evolusjon kan gjerne inngå i det, sjølv om eg trur det naturlege er djupare forankra enn i ei blind utvikling. Og eg vil fasthalde at mennesket er ein ikkje-determinert, fri, ansvarleg person som formar sitt liv utfrå eigne val, i samspel med andre. Her må vi kunne minne om at det menneskeynet vi tradisjonelt argumenterer utfrå i vår kulturkrins, ligg i lina frå den bibelske, jødisk-kristne (og for så vidt islamske) arven, kobla med det sokratisk- platonske og aristoteliske menneskesynet, ikkje minst formidla gjennom Augustin og Thomas. Innslaget frå antikken har lagt meir her enn i det meir epikureiske og hedonistiske synet.  Som kanskje gjer seg  meir gjeldande i våre dagar. Her står vi ved eit vegskilje, ved eit val.

Dygdene og lastene

Grunnleggande i denne antropologien er synet på dygdene og lastene. Det finst fundamentale lover, både som uskriven naturrett og som spesifikk tradisjon, som tekst, som sed og skikk. Men tanken er at mennesket gjer godt når det er godt; eit godt tre ber god frukt; at mennesket agerer fritt når det har tileigna seg personleg fridom.  Difor er det min påstand at det vi treng i dag, også for å kome til rette med spørsmålet om fridomen – er eit vidare arbeid med dydsetikken.

Det er her eg vil bringe inn den monastiske tradisjonen (klostertradisjonen), – arven frå dei fyrste ørkenfedrene og -mødrene, frå eremittane, asketane og framover i klosterhistoria. Her er det også eit vell av tekster og overleveringar å hauste av. Få skrifter har påverka europeisk samfunnsutvikling som Benedikts regel – eller som dominikanarane sine konstitusjonar og styringsformer, for den del.

Askesen

Aksen i dette livet er askesen. Eit skikkeleg fyord. Det er gresk og tyder øving, rett og slett. I dag er det berre i smb med kunstnarleg og sportsleg innsats at vi skjønar dette har noko for seg (eg har høyrt at idrettsutøvarar ikkje skal ha sex like før konkurransen, f ex.., kanskje eit tips om at sublimert sex ikkje er så dumt, i alle fall virkningsfullt..). Dei monastiske mødrene og fedrene gjer det heilt klart at berre det asketiske mennesket er fritt. Askesen skal sjølvsagt tilpassast det livskallet du har; klosterlivet har sin askese, med det har også ekteskapet og andre livsformer. Berre den den som har koll på sine pasjonar, sine lidenskapar, sine drifter, sine apetittar, er fri. Både individuelt og politisk forstått. Pasjonane, driftene, kroppen,  eros – alt det er positivt, livets drivkrefter. Men det må styrast. Ikkje som pålagt tvang utanfrå, men som fritt, sjølvpålagt regime. I klosterlivet innber dette sjølvsagt at du fritt påtar deg dei monastiske lovnadane (fattigdom, lydnad, sølibat/kyskleik), observerer klosterregelen, lever i samråd med ein mentor… Åleine eller i fellesskap. Som anakoret (einebuar) eller coenobitt (i kommunitet).

Det er det djupare målet og meiniga for livet ditt som skal bestemme korleisa du forvaltar dine resursar, di livskraft, din libido, din eros. Då må du skjøne at alle kreftene, alle momenta, i livet omkring deg, rettar seg mot- og apelleerer nettopp til din kroppslege behov. Alt attakerer deg, frambyr seg, anbefaler seg og seier: Du treng dette, du treng hint, du treng meir, du treng endå meir, endå noko anna osv. Det er ikkje vanskeleg å applisere dette på dagens konsumsamfunn. Eg vil seie at utan asketisk tileigna fridomm, er du også lamma som politisk menneske. Du kan berre verke til det felles beste, dersom du ikke er underlagt alle dei framandgjerande mekanismane som du heile tida gjev etter for fordi du ikkje har koll på dine pasjonar, dine behov.

Det er ikkje utan grunn at dei antikke filosofane også låg på denne lina; filosofi, søken etter visdom, myndig deltaking i polis – det fordra askese. Sjølvkontroll. Forenkling.

Phroenesis og sophia, dømekraft og visdom

Skal askesen utøvast, er det to dygder som må vere på plass: Dømekraft og visdom; phroenesis og sophia. Du må kunne bedømme situasjonen, bedømme dine resursar, bedømme kva du tålet, kva du treng. Kroppen og pasjonane skal ikkje behamndlast destruktivt. Det finst feilslått askese (det finst skihopparar som blir anoreksiske, for å seie det slik). Kroppen er god, men det er rettferda og kjærleiken han skal tene.

Og så må du ha ein standard; ein visdom. Det som definerer målet for øvinga, innhaldet i livet. Då er vi tilbake til det eg særeleg etterlyser dag:  Synet på menneslet, det antropologiske: Korleis kan vi operere med mennesket som ein fri og ansvarleg agent utan ei eller anna  metafysiske forankring?  Det fist sikkert mange modellar for dette; i den jdiks/kristne tradisjonen er mennesket imago dei, Guds bilete.

Kva er då eit menneske sidan du kjem det i hug, eit menneskebarn sidan du tek deg av det? Du gjorde han lite ringare enn Gud, med ære og herlegdom krona du han (Sal 8).

Og dette mennesket er eit mysterium, ein løyndom:

Du har skapt mitt indre, du har vove meg i mors liv. Eg takkar deg fordi eg skapt på skræmeleg underfull vis… Du såg meg då eg var eit foster, i di bok vart alt skrive opp; mine dagar fekk si form før ein einaste av dei var komen… Det er for underfult ti å skjøna, det er så høgt at eg ikkje kan fatta det (Sal 139).

Mennesket er Guds augnestein, Gud blir menneske for at mennesket skal bli gud – divinasjonen, det er målet  slik ørkenfedrene, slik den monastiske teologien ser det. Vel å merke: Ikkje slik at mennesket erstattar Gud; nei det får del i  Gud, men det beheld sin solidaritet og sin einskap med sine medskapningar. Saman med løva, grevlingen, steimnbukken og villesla, slik det står i Salme 104; ja saman med alle elementa, med heile kosmos.

Det finst andre måtar å formulere det på; og det må arbeidast med å formulere eit mål for mennesket, basert på kva mennesket er. Dette er ikkje lett i eit samfunn som vårt; eg trur ikkje at statlege organ kan definere og tilby ein menneskeleg visdom som vi kan leggje til grunn for vår søken etter fridom utover dei liberale rettane. Livssynsspriket er for stort. Hugs korleis det gjekk med Verdikommisjonen. Det må vere plass for djupare tradisjonar – og dei må leve saman,  diskutere, samtale, belyse og kanskje korrigere og supplere kvarandre. Eg trur vi er kultursituasjon -i alle fall på danningsplanet, og det er eigentleg det eg snakkar om her –  der dei store offentlege instiitusjonane ikkje leverer lenger. I allke fall ikkje godt nok; dei står i fare for å bli fabrikkar, frå akademia og ned til grunnskulen. Difor treng vi eit mangfald av miljø, av seminar, av Rørosseminar, av frie, drøftande og innsiktsfulle forum. Ikkje som instrument for regimet, men nettopp som frie forum. Folkehøgskular, høgskular og ”djupskular” – som nokon her har starta – kloster, fornying av folkeakademia, kort sagt: Ei bylgje av danningsinitiativ, meir nedanfrå og frå sida enn ovanfrå.

Kunnskap og visdom må omfatte praksisar som gjer at mennesket kan lære å kjenne sitt eige mysterium, si eiga gåte, slik at det kan verne det og verje det og ikkje bli hersa med av sine eigne drivkrefter og ved alle dei eksterne kreftene som heile tida jagar etter oss. Mennesket må igjen bli filosof og asket – som Vetlesen[i], hadde eg nær sagt. Eller munk for den del.

—

Ivar Aasen var eit fritt menneske, trur eg; ikkje alltid like lukkeleg på overflata, men likevel. Han sat i si celle, hadde eg nær sagt, i Pilestredet, og tenkte tilbake på det som hadde forma hans liv og eg vil gjere hans ord til mine:

Sæl var eg at eg kom i gode grender/ der dygd og sanning var til nokot vyrd/ og at eg fram vart leidd på milde hender/at læra meir om mannsens skyld og byrd.

Å kjenne «mannsens skyld og byrd» – det er vegen til fridom.

---

[i] Arne Johan Vetlesen, filosof. Foredragshaldar i same sesjon på seminaret.

discursus: «Mellom bankar og berg utmed havet – kulturarv og kulturfornying», eller; «Danningsprosjekt for Bygdenoreg»

Her er «kompaktmanus»  for forederaget i Velledalen grendahus, 23. april i år. Så vidt grøne marker, drivkvite sunnmørsalpar,  naken lausvkog i liene, fossande elv i dalbotnen…

0.Innleiing

Eg vil starte med Ivar Aasen:

Takk vere Gud, som gav meg liv og ande/og let meg sjå hans vene, rike jord//Og let meg sleppa fri frå all  den vande/som kunne felt meg før mi gjerd var gjord.

Sæl var den dagen då eg jloset nådde/og såg Guds fagre sol og heimsens dag/og kjende gleda, endå før eg gådde/at eg var til og stod i broderlag.

Og då eg såg dei mange liv som sviva/i tusund skap om både land og sjo/ Og tenkte på den makt som alt kan driva/at dyr kan liva og at gras kan gro.

Sæl var eg at eg kom i gode grender/der dygd og sanning var til nokot vyrd/Og at eg fram vart leidd på milde hender/at læra meir om mannsens skyld og byrd.

Der fekk eg lært ei tru som lyfter hugen/på sterke stigar over sorg og naud/Der fekk eg læra prov av rette dugen/som gjerer mannen mint, om han er daud.

1. Arven

Her ser vi Sunnmøre og sunnmøringen som både lokalt forankra og universelt open. Her ser vi det toet vi er laga av, det berget vi er hogne ut or – for å bruke eit bibelsk bilete. Den sunnmørske handlekrafta og kreativiteten, også på det materielle området, har bore med seg ein idealitet, ein indre horisont, ein meiningshorisont. Som har lege der, også som ein umedviten informator eller motivasjon. Nokre riss av dette, raskt:

– det er kristendomen, den nedervde frå den fyrste kristne tida, Olavsarven

-det er katekismekristendom, salmebok, postille, gudsteneste

-det er bedehus og vekkjingskristendom, det er misjonen med si perspektivutviding

-det er fråhaldsrørsle

-det er element i den norske nasjonsbyggjinga: Målsak, norsk litteratur

– det er lærarskulekulturen, det er Volda, Aarflot, Rise, Kristvik osv

-det korsongen

-og sikkert meir til innan bondekulturen, ungdomslagsrørsla, folkeakademia osv

I alle desse elementa er der tilknyting til det universelle og det historiske.

Det folk dreiv med på fritida, var prega av desse ideelle og idealistiske rørslene.

2. Endringa

Dette biletet har endra seg. Kristendom, både som bedehus og kyrkje, har mindre plass enn før. Berre tenk på kristendomsundervisinga i skulen. Frå dåpsopplæring til orienteringsfag.

Det er stadig stor friviljug verksemd, trur eg, men det er ikkje så knytt til bestemte idéar og verditradisjonar som før. I dag er fritids- og kulturaktivitetane meir ”velvere-orienterte”, for å seie det slik: Golf, segling, lutfisklag, vinklubbar, reising osv. Kora syng ikjje lenger ”Rett som ørnen stiger”, men heller ”Tänk att få dansa med Anderson” og den slags.

Individualitet, spenst, smartness, terapi, sjølvutvikling – det har fenga også her i fjord- og fjellheimen. Dette går hand i hand med ein sterk materiell framgang – som er bra, men som kan utarte til materialisme. Og reinspikka liberalsime. Og det universelle er no: Underhaldning, Tv-kanalar, internettsurfing.

Og tru ikkje at eg vil prøve å snu klokka tilbake, å fornye kulturen ved å kopiere det som var. Det blir nostalgi, museum, tilbakeskodande. Nei, vi må finne dei kjeldene som kan vi kan hente noko opp frå i dag. Resurs = ”opp-kjelding”!

3. Danningsprosjektet

Det handlar om eit danningsprosjekt. Det var det eg fekk del i når eg vaks opp: Eg kom i gode grender der dygd og sanning var til nokot vyrd/og der eg fram vart leidd på milde hender/at lære meir om mannsens skyld og byrd (jfr Aasen-diket). Her var det eit tydeleg menneskesyn som låg til grunn; mennesket som fritt, som evig verdfullt, imago Dei (Guds bilete), som ansvarleg.

Det galdt også eit syn for det felles gode; at samfunnet ikkje berre er her for at eg skal nyttigjere meg det; skitt i Noreg, leve Gjerdsvika…

Det var også eit kulturmiljø som verka intellektuelt utfordrande og utrustande: Lesing, debattar, stemne… Igjen: dette har vi sikkert no òg, kanskje meir. Men er det ikkje berre mengde som tél, men at det let seg tematisere; at nokre store tema går igjen. Det var byggjing av nasjonen og det var kristent engasjement. Ein søkte å avklare ei mening med livet og med samfunnet. Dette har kanskje smuldra meir no; einkvar søkjer si eiga meining.

Vi må altså ha fora som kan setje dei store temaene på dagsordenen; vi må folk som kan formidle, vi må ha tekstar som kan studerast, vi må stader og miljø for diskusjon. Også lokalt! Og det må kome nedanfrå. Det som skal kome frå toppen, frå departementa, frå dei store kommisjonane, blir for tynt – for det skal representere alle. Fornyinga må kome nedanfrå; ved at ting tek til å leve i mangfalddet av institusjonar, lag, trussamfunn, tenkjetankar o l. Samanhengar der ein kan rekne med ein tydeleg verdiprofil; der idear og verdiar kan fremjast, levast og praktiserast. Sjølvsagt i samspel med andre, i respekt for andre; diskuterande, formidlande, men ikkje dominerande. Storsamfunnet kan berre fornyast av det overskotet som ei slik kulturell fornying på grunnplanet, vil framskaffe. Trur eg.

Difor oppmodar eg initiativrike sunnmøringar til å lage slike ”tematiske miljø”. Lat grendalag, folkebibliotek, skular og kva det kan vere ta opp dei meir filosofiske, etiske, religiøse og livsynsmessige spørsmåla: Tru, vitskap, etikk/moral, synet på kunst, musikk og litteratur, gjerne sett i perspektiv av andre område, som økonomi, teknologi, økologi, landbruk osv. For desse tinga må haldast saman. Det materielle og det åndelege: ”dei mange liv som sviva/om både land og sjo” og ”ei tru som lyfter hugen”. Det går dåreleg når dei blir skilde frå kvarandre – som ”finkultur” pdes og som rå materialisme pdas. Mennesket lever av brød – men ikkje berre av brød, seier Skrifta.

Dette danningsprosjeketet for Bygdenoreg handlar om å fornye det etiske grunnvatnet i samfunnet. Det som gjev oss meining og motivasjon. Dette grunnvatnet har blitt lagra opp gjennom den lange kulturhistoria vår, gjennom kristendom og andre kulturimpulsar, som vi har sett.  I det lange løp går det ut over all mennesekelg verksemd, også industri og materiell verdiskaping, dersom dette grunnvatnet går tomt. Då endar det med den sterkaste sin rett, med siger for dei mest grådige, dei mest omsynslause; survival of the fattest. Det taper vi alle på.  Finanskrisa burde ha lært oss noko om dette.

Då endar vi som ”dumme og deilige”, som dumme og velståande…

Avsl.

Det er dei kulturelle verdiane som knyter det lokale saman med den store verda, med det allmenn-menneskelege; det er det universelle – verda i si breidde og historia i si lengde; og trua i si høgde, vil eg leggje til – det er det som gjev farge til det lokale, som gjev meininga, som gjev lyftet. Måtte det igjen bli slik at det å vere sunnmøring, det er ikkje berre ein måte å tene pengar på, men ein måte å vere menneske på.

Ein måte som gjerer mannen mint/ om han er daud!

discursus: WORKSHOP OM MINORITETAR; HOLOCAUSTSENTERET, OSLO, FRED 27/11-09: ”MINORITETAR, MULTIKULTUR OG EINSKAPSKULTUR”

…i går var eg med som foredragshaldar på Holocaust-senteret, i Villa Grande, på Bygdøy. Senteret skal også fokusere på minoritetsspørsmål generelt og samfunns-spørsmål i tilknyting til det.  Her er stikkordmanuset…
situasjonen

Den katolske kyrkja er stor og ho er universell. I mange samfunn representerer ho ein majoritet. Store skilnader og endringar. Også i gamle katolske majoritetsområde er kyrkja i ferd med å bli minoritet, i røynda. Massene heng igjen/glir bort – og ein ny kjerne framstår, og gjev ny vekst. Frankrike er eit godt døme. Avskalinga/omstillinga er endå smertefull i land som Spania, Italia – og etterkvart Irland og Polen…

I ”nye” katolske land, i Afrika og i Asia, er kyrkja veksande  og sterk, men ikkje i kraft av å vere ein nasjonal og historisk kultur. I LatinAmerika er det også utfordringar, frå td dei pentakostale retningane.

Her i Noreg:
Den kat krk framstår på line med frikyrkjene, i den nye religøse-/livsyns-sosiologien. Konseptet ”fedrenes gamle tro” er ute. Undset stod litt for det, men hadde ingen illusjonar om ein ny, katolsk/kristen epoke på norsk mark. Tvertom, ho var vedlg realistisk. Nidarosdomen som konsertlokale..

Paranoia? Eg kan tenkje meg at ekstreme reaksjonar mot minoritetar er utslag av mentalitetar i kulturen. Her er det klart at den katolske kyrkja utfordrar det norske samfunnet – både som tradisjonelt protestantisk og som ”moderne”, det konfesjonelle Noreg og ”det nye Noreg” (nasjonsbyygjinga, den sosialdemokratiske velferdsstaten, den liberale staten (FrP-staten) og den nye kulturradikale staten (raudgrøn).

Utfordrande at kyrkja har høgt sjølmedvit.
Eit eige samfunn i samfunnet, med sin rett, sitt hierarki, sitt folk, sine ritar, seder skikkar.. Den protestantiske statskyrkja er meir ein funksjon av det vanlege samfunnet (rettsleg sett eksisterer ikkje DNK), eit religionsvesen. Den katolske kyrkja har:
Ein lang tradisjon, historisk tyngde.
Ein universell fellesskap,
med eit tydleg senter: Roma. Noko som gjev fridom i høve til nasjonale/statlege makter.

Noko av det same gjeld Islam; ei større verd enn ”den norske”, den heimlege.
Dette irriteterer både elitane og dei breiare laga i folket. Her finst det både intellektuell/akademisk/mediamessig/og politisk aggressjon – og populistisk aggresjon. Les bloggar!

modus vivendi
som minoritet i dag

Kva slags modus vivendi (livsmåte/livsform) skal/bør kyrkja velje her, i ein slik situasjon?

Freistande å tenkje konservativt: Vi manar til tilbakevending til ein kristen gullalder, ein  kristen majoritets- og felleskultur.

Bra å oppdatere opinionen på historiske røyndomar. Apologetisk; som motvekt mot marginalisering og usynleggjering.  Det gjeld kulturhistoria, det gjeld grunnlegjande verdiar i menneskesynet osv. Eg meiner at heile vår kultur og samfunnsform har eit religiøst/teologisk bakteppe. Umuleg å forstå dynamikkane i dag utan å kjenne denne historia.

Men: Heile tida presisere at kyrkja/religionen ikkje skal overta samfunnet, men vere tilstades på ein likeverdig og aktiv måte saman med andre grupperingar og miljø, sekulære eller religiøse.

Difor: Ikkje akseptere at éin ideologi tilranar seg rolla som ”nøytral” regisør/forvaltar av mangfaldet i samfunnet. Her vil eg arrestere dagens terminologi (og medfylgjande tankegang): ”det sekulære” som det nøytrale, som forvaltar og distributør av fellesgodset og fellesromet i samfunnet.

Ein ”sekulær” stat er i dag ein ideologisk stat. NB Det finst grupper og miljø som kallar seg sekulære nettopp i motsetning til religiøs tru! Og vi har sett oppblomstring av s k”nyateisme”. Det er ein heilt annan aggressiv temperatur på dette området i dag enn berre for nokre år sidan.  Ein er i sjokk og raseri fordi religionen ikkje døydde ut slik ein hadde spådd, men tvertom har fått ein ny giv.

Ein fordel med å vere katolikk og dominikanar er at du har ei lang historie. 2000 år for kyrkja sitt vedkomande – og 800 hundre år for ordenen; samanhengande, organisert, dokumentert historie. Det gjev innsikt om å takle mange ulike historiske, sosiale, kulturelle og politiske settingar. Vi er no på mange vis tilbake i oldkyrkja; ”kristehetens” tid er forbi, kyrkja lever og orienterer seg i eit mangfaldig storsamfunn. Ho er eit samfunn i samfunnet, vel vitande om at ho har sitt feste i ein høgre, metafysisk røyndom. Så konkret forstått at ein kunne seie: ”Vårt borgarskap er i himmlen” Kyrkja er den eigentlege polis, civitas; eit verkeleg samfunn (det einaste verkelege, vil eg seie; det moderne velferdssamfunnet er ein sekularisert kopi av kyrkja).

Kyrkja – eit folk i folka, eit folk i diaspora, eit folk spreidd ut – for å verke, påverke, omforme. Som surdeig. Salt og ljos.

Difor:

a)Kyrkja må vere ein tydeleg minoritet. Ikkje sjå det som mangel/minus, men som normal eksistens. Dette gjev eksistenshumør! Ikkje  sutre over tapt fortid!

b)Kyrkja må vere strikt innåt. Som i oldkyrkja. Fordre og utfordre. Ikkje ”open og inkluderande fokekyrkje”. Kyrkja er ikkje forplikta til å ta seg av alle og ordne opp for alle; det er ei paternalitsisk innstilling, ei soft-autoritær haldning. Ho må vere informativ og vegleiande for dei som ynskjer å vite meir, som ynskjer å vere truande menneske.

c)Kyrkja må vere pragmatisk utåt. Forhandle, finne vegar, finne rom. Ikkje prøve å undergrave storsamfunnet, men heller ikkje ha overdrivne forventingar til det. Realistisk.

Nysgjerrig, interessert, parat. Påverke gjennom sin stadige dialog, samtale, medverknad. Fritt, i alle lag. Ikkje binde seg til andre institusjonar.

Kort sagt:

Ho må i dagens Noreg likne meir på ein fri tiggarmunk på vandring gjennom verda! 🙂

—

I samtalen etterpå sa – interessant nok –  m a Terje Emberland (Professor i religionshistorie, aktiv i Humanetisk Forbund) seg samd i det eg siterte frå USA om «Catholisism – the last accepable prejudice» (katolisisme – den siste akseptable fordom) og hevda at det er ein verkeleg djuptsitjande antikatolisisme i dei vestlege samfunna i dag; salssukssear  som «DaVinci-koden» vitnar om det; folk tenkjer, i sitt stlle sinn, at «det er noko i det» og er budde til å tru kva som helst om den katolske kyrkja, bortsett frå det kyrkja sjølv lærer og forkynner!  Eg la til, i ein replikk, at dei antikatolske haldningane finst både hos elitane og populistiske utgåver. Antikatolisismen er éi av dei få sakene der desse ulike samfunnsnivåa møtest og omfamnar kvarandre. Samstundes: Folk ser på kyrkja både som skummel og fascinerande. Her er det ein ambivalens.

Grafiske famstellingar frå ei gransking av antsemittisme i norske kristne miljø frå 1800-talet og framover, synte at antikatolismen i Noreg var mykje sterkare enn antisemittismen. Tankevekkjande…