Eit år til
født ut or natta
som eit mørkt morsliv
har ho bore det i seg
avla det det med uvisse
vil det leve eller døy?
hate, tvile eller elske?
tru eller forkaste?
vende seg mot andre andlet
eller svartne
i sin eigen skugge?
alt er mogeleg
for dette året
som eg no lyfter
og held
undrande
bivrande
i mine veike armar
(Stranda, nyttårsnatt 2011/-12)
«Når vi tilbed Frelsarens fødsel, feirar vi òg vårt eige opphav. Kristi fødel er nemleg det kristne folks opphav» .
Kyrkja er ikkje ein menneskeleg organisasjon, skipa for eit godt formål. Ho er Kristi kropp, Guds tempel, Guds folk og Guds familie, ho er Kristi brud, flokken av Kristi læresveinar, ein nasjon vald ut frå alle nasjonar. Kyrkja er nøye knytt til Jesu Kristi mysterium, til hans liv og gjerning, hans forkynning og hans undergjerningar, hans liding, død, oppstode og intronisasjon ved Faderens høgre hand.
Fordi kyrkja består av menneske, har ho ein menneskeleg dimensjon, med dei synder og manglar som hefter også ved dei truande her i verda. Men djupet i hennar vesen er hennar einskap med Kristus. Difor kan ho kallast «heilag». Hans liv er hennar liv – i Ordet, i sakramenta, i nådegåvene, i liturgien, i tenester og embete, i diakoni og martyrium. Gjennom- og i alt dette verkar han sjølv.
Stadig spår ein hennar nedgang og undergang – men ho overlever alle, for Kristi lovnad står ved lag: «Dødsrikeportane skal ikkje få makt over henne» (Matt 16),og: «Sjå. eg er med dykk alle dagar så lenge verda står» (Matt 28).
Difor seier eg ved årsskiftet:
Mens verdensriker stiger og de synker/går kirken mot fullkommenhetens vår (Ronald Fangen).
På ferja. Som så ofte på desse kantar, dvs Sunnmøre og Vestlandet elles. Har vore ein rask tur til Ålesund i går og i dag. Det letta i veret, og eg begav meg også ut i havskjera, til Alnes (på Godøya), rett vest for Ålesund. Frisk nordabris, og salte bylgjer brytande innover strendene. Stormen hadde blese hardt, men ikkje herja her, berre ein masse stor-tare slengd oppover land og over vegane, heilt opp i husveggene. Havet er ein streng, men nær ven her ute.
På butikken er det ein lite kaffi-kafé; ein sosial rasteplass der ein kan slå av ein prat med folk. Triveleg. Ingebrigt (Austnes) var med utover og det er mykje å snakkast om ved eit årsskifte. Elles: Vitjing hjå Kolbjørn og Ingunn Hellevik, sunnmørske med-katolikkar. Det har ein eigen dimensjon. Den gamle kyrkja kjem heim, sakte, men sikkert..
Skarpt ljos over sunnmørsfjella i dag, her eg sit på ferja og ser austover og sørover, mot Sykkylven og Hjørundfjorden. Oppover Velledalen mot Stranda snart. Godt nytt år seinare…
Stormen har stilna, men skadde bygningar, båtar, hamner, vegar, kraft- og telefonliner, knekt og rotvelt skog pregar biletet her vest. Folk tek det med vanleg tôl og handlekraft. Naturkreftene gjer inntrykk, men folk kjenner dei. Og må finne ein måte å leve med dei på. Det er nok grense for kor trygt og sikra det menneskelege samfunnet kan bli, men eg er samd med dei som hevdar at innsatsen til dei ansvarlege for infrastrukturen – som elektrisitetsbransjen – må stå i stil med dei store inntektene deira.
Mildt og fint er det. Snø ned» i fjell- og dalsidene eit stykke, men berre og grøne marker og svart skog nede i bygdene og langs strendene. Gjekk meg ein lang og bratt tur på ein gardsveg inst på Stranda i dag. Opp frå Opshaug, ved fjorden, til den høgtliggjande garden Liene, på kanten til Sunnylsvfjorden. Stor furuskog her og bratte hamrar. Bakom stig tunge, vakre fjell opp. Ikkje mykje snø, der heller; rabbane lyser mørkt gjennom det kvite. Trygge ligg dei der. To toppar heimste- og fremste Blåhorn) som for mange år sidan, då eg nettopp hadde teke avgjerda om å konvertere, ser meg når eg ser dei:
Ein glimt av fjell mellom trea
med mild og høg panne
stig dei fram i linnveret
ikkje gneistrande og strenge
som når det er kaldt
er du der? seier dei
du er vorten vaksen no
alt er som det skal
du kan lite på oss
(MILD DESEMBER», 1997)
Ja, eg lit på dei. No også.
«Berre den som kjempar etter reglane, kan oppnå sigerkransen»
Det hender at historia gjentek seg. Thomas Becket var kanslar av England og kongens trugne mann. Men kongen, Henrik II, ville vere herre også over den nasjonale kyrkja, medan erkebiskopen var lojal mot Peters etterfylgjar, biskopen av Roma. Nokre hundre år seinare er det ein annan Henrik (VIII) og ein annan Thomas (More) – kanslar han også, men lekmann – som stod mot kvarandre. Også Sir Thomas nekta å svike kyrkja til fordel for den kongelege og nasjonale makta. Thomas av Canterbury blei hoggen ned framfor altaret medan han feira messa. Thomas More vart halshoggen på Tower Hill i London.
Både for biskop og lekmann står truskap mot Kristus og kyrkja fyrst. Slik er reglane.
«I kraft av kva fortenester vinn spedborn slik siger?»
Herodes avgjer at alle guteborn i riket skal avlivast. Slik blir han kvitt sin rival, trur han. Borna blir tekne av dage på grunn av Kristus. Difor er dei martyrar.
Djupast sett er alle born som blir fråtekne livet, martyrar – fordi Guds Son, ved å bli eit lite spedbarn, gjer seg til eitt med alle born. Frå mors liv av.
Vi bør alle i djupt alvor tenkje over dette i den verda og i det samfunnet vi lever i.
Eg kom til Stranda, litt sånn som Stomperud til jul på Sørum, på uventa vis. Flyturen gjekk fint, landinga likeeins, og orkanen frå natta før hadde stilna heilt ned. Så eg tok flybussen til Moa og fekk skyss derifrå til Magerholm (ferjesambandet over Storfjorden på strekninga Ålesund, Sykkylven, Stranda). Der låg den svære ferja, men det var lite teikn til trafikk. Vanlegvis passerer det 1300 bilar her, dagleg. Derimot låg det ein sjark (eller klegg, som vi seier her) kasta langt inn på land. Så såg eg at ferja var grundig fortøyd og bommen nesten nede, og fekk snart vite at ingen ferjer gjekk på grunn av skadar på ferjekaia på den andre sida (Aursnes). Alt var uvisst om når det kunne bli i orden.
Surt og kaldt var det òg, og straumlaust, så kaikiosken med venterom var stengd. Det einaste fersjesambandet over fjorden var då frå Liabygda til Stranda, mange mil innover. Ruteopplysinga på mobil sa at det gjekk ein buss inn dit, frå Moa, klokka halv seks, om tre-fire timar. Berre å returnere til Moa og vente, tenkte eg – og min gamle ven, Ingebrigt Austnes som bur på Fiskarstranda eit par mils veg unna, ville kome og hente meg og la i veg. Då kjem det ein bil svingande, og når sjåføren skjønar at han ikkje kjem seg over på Sykkylv-sida, går han bort til pateren og spør om eg skal til Stranda; han skal køyre rundt og kan ta meg med til Liabygda i så fall!
Slik hadde det seg at eg nesten ikkje kom i mål noko seinare enn eg elles ville ha gjort – og fekk dessutan ein lang og triveleg prat om distriktspolitikk og vegutbyggjing på Sunnmøre! Igjen: Når nauda er størst, er hjelpa nærast. Den hl Christoforos (Kristoffer, vernehelge for reisande) ba for meg, trur eg.
Og vêr har det vore her! Inne i Stordalen, der vi køyrde forbi, låg det ein anna båt, slengd opp på kaia. Velta og broten skog overalt, og skadde hus. Regn og regn – men lett snø her inne i fjordane i dag. Tungt skylag og oppfrisknade vind. Sikkert hardt på kysten. Skulle gjerne vore heilt ute på øyane i dag og fått blåst av meg litt Majorstua-støv! Kanskje fredag.
Ei uvêrsjul. Men elles alt vel!
«Altså har livet sjølv vist seg i lekamleg skapnad. Det blei åskodeleggjort ,slik at ein røyndom som berre kan skodast med hjarta, også skulle bli sett med augo, slik at hjarta kunne bli lækt».
St Augustin kommenterer passasjen hos Johannes om at apostlane hadde sett og rørt ved Ordet, inkarnert i Jesus Kristus (1 Joh 1,14). Ordet, Sonen, guddomen sjølv, kan vi berre ta i mot ved trua, i hjarta. Men trua grip lettare det ho ser og kan ta på. Difor fekk apostelen Thomas også røre ved den oppstadne Kristus, så han braut ut: -Min Herre og min Gud!
Dette er ikkje berre guddomleg pedagogikk, men ein røyndom som har med vår frelse å gjere: Gud tek på seg alt vårt og forløyser det. Verkeleg. Like verkeleg som eg sjølv er.
Gardermoen. På veg til Sunnmøre og litt familievitjing i romjula. Retur 1. januar. Skulle eigentleg hike med ein som hadde tenkt å køyre nordvestover i dag, men som vart sjuk og måtte avlyse. På så kort frist, var det fullt på toget, så eg satsar på ein Norwegian-flight til Vigra/Ålesund. Der var det orkan i går; løyer i dag, men eg vonar flyet greier å flakse seg ned på rullebana.
Meir om dette. No: Go to gate.
«Difor brør, sidan Kristus har reist kjærleikens stige der kvar kristen kan klatre opp til himmelen, hald då fast ved den reine kjærleiken, vis han mot kvarandre innbyrdes, stig høgre opp ved å elske meir».
Kva er det som gjer ein kristen martyr? Ikkje ynskjet om å demonstrere eller vekkje oppsikt. Berre kjærleiken til Jesus. Det var den som fylte St Stefanus. Han kunne ikkje svike den han elska, sin Herre som han trudde på og hadde gjeve livet sitt til. For å seie det på ein annan måte: Den som ikkje må vere ein kristen, kan like godt la det vere.
Martyrium – det er ikkje strålande idealisme. Det er å ikkje sleppe taket, uansett. Det er å elske.
Vi kan prøve oss i dag.
Fullt hus i natt, i klosterkyrkja her. Her legg eg ut preika – som samtidig er mi julehelsing til dei som les…
Kjære kristne!
Gledeleg jul, gledeleg fødselsfest, gledeleg Krist-messe, for å seie det med utanlandkse termar, frå land der namnet på høgtida har fokus på hovudsaka: Kristi fødsel, inkarnasjonen.
Denne heilage natta, julenatta – ho er så underfull, så underleg. Nettopp fordi ho handlar om eit mysterium. Som diktaren Hjalmar Gullberg seier det, om Josef, som også undra seg, midt i alt det som skjer, som omgir han:
Maria blir jag trogen till min grav/hon är den enda som jag håller av.
Jag heter Josef, och är timmermann/men gossen som hon gav mig, vem är han?…
Ja, ”vem är han”? Hans persons mysterium – fascinerande og underfullt då han blei født, då han levde opp, då han tala, då han gjorde jærteikn, då han gjekk opp Via Dolorosa, då han blei nagla til krossen og hang der under ein stengd himmel. Kven er han? Til kyrkja, til sine vener, til dei små, har han røpa det: Han er ”eitt med Faderen”, ”Gud av Gud, ljos av ljos… ” Og at han er Frelsaren: Han kom som Menneskesonen, ”for å gi sitt liv til løysepenge for dei mange”. Det vil seie for alle. For oss.
Han er altså Frelsaren. ”Frelsens mysterium” – det er ”trua sitt mysterium”, det er Kristi mysterium.
Difor ropar også engelen ut, så det ber gjennom jubelsongen, så det lyser ut av juleevangeliet:
Se jeg forkynner eder en stor glede, som skal vederfares alt folket: Eder er i dag en Frelser født! Han er Kristus, Herren, i Davids stad!
Der har vi det. Men ein «frelsar», «frelse’….? Det er nesten blitt berre ord, berre trykksverte i katekisma og messeboka? Skulle vi trenge ein frelsar? Det synes så fjernt for vellukka nordmenn i verdens mest vellukka land. Vi har også fortrengt dei store perspektiva; at mennesket har ei sjel, at vi har eit evig ansvar, eit evig kall. Når vi ikkje lenger trur vi har ein Skapar, kva skal vi då med ein Frelsar? Nei, vi har det bra som vi har det: ”Deilig er jorden/borte er Guds himmel”, som ein har sagt det..
Men julenatta, denne heilage natta, er ei tid ikkje berre for å feire Kristi mysterium, men også for å tenkje over vårt eige livs mysterium: -Kven er eg, kvar kjem eg frå, kvar skal eg?
-Medmenneske: Er det nokon her som ikkje treng tilgjeving for sine synder? Er det nokon her som ikkje treng nådens kraft til det gode, til å overvinne freistingar, til å lege såra i livet sitt? Er det nokon her som er så stolt at han utan Kristus kan gå døden i møte? Sjøl om mange i dag seier som gamle Epikur: Døden finst ikkje; når du lever, er det ingen død, og når du er død, er det ingen der. Men Kristus seier noko anna: –Eg er oppstoda og livet…Kvar den som lever og trur på meg, skal leva om han så døyr.
Bror og syster! Vi feirar i natt at vi har ein frelsar! Jesus er ikkje berre ei kjempeutgåve av Dag Hamarskjöld eller av Gandi, sjølv om begge var inspirerte av han; nei, ”Han er Frelser min”. Og han er Folkefrelsaren, Redemptor gentium!
Dette er difor natta for eit nytt liv, ein ny start. Alt det umulege, alt det bitre, alt det fastlåste; det finst ein veg ut av det, det finst ein veg vidare! I mitt personlege liv, i familien, i ekteskapet, i klosterlivet, i sølibatet, i den verda eg lever i, når eg ein dag skal gå over grensa og møte min Gud…
Difor seier kyrkja, som engelen, til alle, midt i mørkret: -”Forferdes ikke!” Ver ikkje redde!
Kristus er født!
«Det finst berre éin Gud, brør, og han kjenner vi ikkje på nokon annan måte enn ut frå dei heilage Skriftene» .
Ein streng, knapp romersk tone hos denne tidlege presbytaren (presten) i Roma. Både for å oppklare vrangførestillingar hos heretikarane og for å informere tru og forkynning har kyrkja ei hodvudkjelde: Den heilage Skrifta. I oldkyrkjeleg og mellomaldersk forkynning, hos kyrkjefedrene (som St Augustin), i den monastiske teologien (som St Bernhard) og hos skolastikarane (som St Thomas); heile vegen er tekstene gjennomsyra av skriftord og skrifttilvisingar. Det er det store landskapet ein gjennomvandrar, på nytt og på nytt.
Berre ved å ferdast der, blir trua, teologien og forkynninga sunn og heil.
«Då sa Maria: «Mi sjel høglovar Herren, og mi ånd frydar seg i Gud, min frelsar!'[Magnificat/Marias lovsong]. Med dette seier ho: -Herren har heidra meg med så store ei nådegåve at ingen veit dens like, ord kan ikkje skildra henne…»
Var det ein tekst Beda kjende, var det denne; Maginificat, sungen i vesperen i klosteret, munk som han var, i abbediet i Jarrow, i England. Kvar kveld blir desse heilage orda sungne i alle kloster og alle stader der tidebønene vert sungne, også her i St Dominikus kloster i Oslo. Marias lovsong er heile det gamle Guds-folkets lovsong, Israels lovsong. Maria samlar i seg og i songen sin heile frelseshistoria, ho er eit bilete på Israel og på Kyrkja, ja, ho er vår mor.
I Israels midte står templet, på Sion, det stadige møtepunktet mellom folket og Gud. No er det Maria som er templet, for der tek Gud sjølv bustad i hennar morsliv. Og vi alle som i trua tek mot Ordet og lar det «ta bustad» hjå oss (Joh 1). Vi kjenner oss ofte spreidde, forvirra, usikre. La det fare! Når tanken opnar seg for deg at Gud tek inn hos oss, fyller det heile synsfeltet, tek all plassen, overstrålar og driv ut alle skuggar og alt møkre.
Som Maria er du oppsøkt av Guds nåde. Lat opp!
Den kortaste dagen i året, på botnen av kalendaren, no går det oppover igjen. Heldigvis har det vore skyfritt og solljost her i Oslo i dag. Det hjelper. Det tynne filteret av snø som la seg i natt, friskar opp. Neste mildvêr syg det i seg.
Kvar midtvinter, kvar jul, kvart årsskifte er ein test. Ein ’new deal’. Viss Herren let meg leve og viss han let verda stå ein runde til, veit eg at noko blir annleis. Vita activa og vita contemplativa (Aquinas) høyrer saman. For Aquinas er dette ikkje fyrst og fremst eit ordpar om ulike former for ordensliv; det er antropologiske kategoriar. Dominikansk ordensliv er kontemplativt, seier han, fordi det har eit teologisk formål: Bøn, studium, forkynning – som leier menneske til liv i Gud. Til kontemplasjon av Gud.
Neste fase av livet vil difor måtte innebere kontemplativ fordjuping. Også i det arbeidet som skal utførast i tale, samtale og skriftleg formidling. Betre forankring og fotfeste i eige liv, tydlegare og klårare medvit om kva som er opgåva og kallet i livet. Noko som ikkje inneber å halde borte det kompliserte, det forvirrande, det uventa, men å stå oppreist, midt i det.
Det som krev krefter og energi, er ikkje alltid mengda med arbeid, særleg ikkje tanke-, tale og skrivearbeid. Det er heller møtet med deg sjølv, fordi du må gå ned til kjeldene i deg, og då ser du kva som ligg i botnen av livet ditt. Der må det vere trygt og ope for at dei skapande evnene skal kunne bli fornya.
For meg er dette særleg knytt til bøna, til skriftemålet, til samtale med vener og til å ha ein ekstern mentor ( i alle fall i periodar) eller terapeut. Den som skal vere åleine med seg sjølv, må våge å sleppe andre inn.
Å opne dette rommet, stadig meir, og leve i det. Det er fokus i 2012. For min del. Så kan sola stige og dagane vekse.
«Kvar skulle ho vel skunde seg, ho som var fylt av Gud, om ikkje opp i høgda? Den heilage Andes nåde er ukjend med trege kraftanstrengingar» .
St Ambrosius kommenterer forteljinga om Maria som vitjar Elisabeth oppe i fjellbygdene; glad, lettføtt, opp i høgdene, med Gud under bringa.
Slik er det kristne livet. Det kan koste kamp og møde, men det er ikkje tungt i sessen, ikkje skeptisk og nølande. Det legg i veg, går på, satsar alt. «Forsiktigperane» går glipp av poenget: «Gutar vert trøytte og mødde, unge karar snåvar og fell. Men dei som ventar på Herren, får ny kraft; dei lyfter vengene som ørnar, dei spring og trøytnar ikkje, dei går og mødest ikkje» (Jes 40,3).
Nåden får fart på sakene.
«Engelen står og ventar på svaret…»
Engelen Gabriel har bore fram sin til Maria. Ein engel er ein bodberar. Kva svarar ho? Kva hadde hendt om ho avviste bodskapen? Gud tek ein sjanse når han vel å bruke menneske i sin frelsesplan. Det er ikkje berre eit skodespel, eit tablå. Han gjer seg avhengig av ei jordisk mor. «Tenk om han går sin veg medan du nøler?», skriv St Bernhard i sin tenkte tale til Maria.
«Gud skapte verda utan oss, men han frelser henne ikkje utan oss» , seier den hl Augustin. No kallar Gud oss til å ta i mot frelsa.
Han ventar på svaret.
«Gud er æra åt mennesket»
For den hl Ireneus er det viktig å vise at det er det konkrete, fysiske, materielle, skapte mennesket som er målet for Guds frelse. Gud blir eit verkeleg menneske i Jesus Kristus for å gjenreise mennesket til dets fulle verd: Å bli Gud, sin skapar, lik; skapt, som det er, i hans bilete .
Mennesket er ikkje eit kvasiåndeleg vesen, men er nettopp i sin fulle menneskelegdom elska og æra av Gud og skapt til å vere eitt med han. Vi tenkjer nesten instinktivt at mennesket og Gud er motsetnader. Men Gud elskar mennesket og mennesket er fullt ut seg sjølv berre i einskap med han.
Gud avskaffar ikkje mennesket og det menneskelege. Han fullendar det.
Publisert 10. desember i litteraturtidsskrifet Bokvennen nr 4. 11 – eit stort særnummer i høve ny omsetjing av Bibelen, med artiklar av Hanne Ørstavik, Harold Bloom, Cornelius Jackhelln, Tom Egil Hverven, Olaug Nilsen, Espen Grønlie og mange fleire (red: Gabriel Vosgraff Moro)…
BOK I SÆRKLASSE
Når alle orda har lagt seg, burde smaken av Guds Ord kjennast att, skriv dominikanarmunk Arnfinn Haram om den nye Bibelomsetjinga.
Av Arnfinn Haram OP
Bibelen møter du overalt. Fordi han er verdas mest selde og utbreidde bok, men òg fordi kulturen og samfunnet i store deler av verda, som i vår, er gjennomprega av Bibelens tekster, termar, bilete, tankar og tankestrukturar. Ei kvar lansering av ein ny bibelomsetjing vil difor vere ein viktig kyrkjeleg og kulturell markør. Det gir oss høve til å få ny innsikt både om Bibelen i seg sjølv og om bruks- og verknadshistoria. Nokre element i dette vil eg prøve å kaste ljos over her.
Bibelen er sakral, forteljande, symbolistisk og utfordrande:
Sakral
Bibelen er ei sakral bok, ei ”heilag skrift”. Det er blitt vanleg å framheve Bibelens allmennkulturelle plass. Bibelen må vere ein open tekst som alle kan nærme seg og lese på sin måte. Det er sant, og det er all grunn til å erkjenne Bibelens enorme innflyting på alle sider av vår historie. Men nettopp difor må vi også våge å ta med Bibelens eigenart nettopp som heilag bok. Mangfaldet i det bibelske materialet og den litterære rikdomen og fylden i tekstene er samanhalde og gjennomtrengt av det religiøse og sakrale siktemålet. Sjølv tekster som er lite eksplisitte i talen om Gud, som Forkynnaren og Esters bok, har talen og tankane om Gud som sin klangbotn. Det seier seg dessutan sjølv at tilkomsten og framveksten av bibeltekstene er uoppløyseleg knytt til religiøse institusjonar og fellesskapar. Utan det gamaltestamentlege Israel, utan jødedomen og diasporaen, utan kyrkja, utan klostra og dei teologiske skulane, utan kanoniseringsprosessar, omsetjingsarbeid og kommmentarar, ville ikkje Bibelen slik vi kjenner han i dag, ha vore ein realitet i det heile. I vår tid er det blitt vanleg å sjå tekster som frittståande entitetar som lever sitt eige liv og som kan brukast fritt av alle som kjem over dei og interesserer seg for dei. Det er eit legitimt perspektiv. På den måten kan nye eller gløymde dimensjonar og lag i tekstene kome til syne.
Men vi veit også at teksten og tekstfellesskapen høyrer saman. Tekster spelar ei rolle – som referanse, grunngjeving og forklaring av sosiale praksisar og funksjonar. Tekster er brukstekster med ei ofte lang brukshistorie. Bibelen er blitt til gjennom ei lang og kompleks overlevering, heilt frå det munnlege stadiet for ein del av tekstene sitt vedkomande. Dette gjeld i endå større grad for Bibelen enn for t. d. Koranen. I ein fellesskap er det også viktig at skrifttolkinga ikkje er heilt individualisert. Utan ei viss felles meining vil ikkje tekstene bli operative – og fellesskapen blir halden saman mellom anna ved ein viss grad av autoritet. Der dei heilage tekstene blir isolerte frå felleskapen, vil det før eller seinare medføre ei nedbyggjing og oppløysing av fellesskapen. Nettopp reformasjonstida sitt ”skriftprinsipp” – Sola Scriptura (Skrifta åleine) skapte eit dilemma: Verdien av fri, personleg tilgang til tekstene og risikoen for kyrkjeleg oppsplitting og sekterisme. Med ei konsekvent individualisme i teksttolkinga, vil skriftmaterialet i det lange løp ikkje vere operativt for einskapen og fellesskapen. Tekster – og ikkje minst heilage tekster – førutset eit syn for einskap og fellesskap som vi til ein viss grad er blitt framande for i moderniteten. Det er bra at vi i nyare tid har oppdaga på nytt at tekster er sosiologiske og må forståast utfrå den sosiale og institusjonelle strukturen dei er ein del av. Sakrale tekster er, på sett og vis, litterær brukskunst. Ikkje skrivne for biblioteka, lesesalane og godstolen, fyrst og fremst, men for forkynninga, for liturgien, for ritane, for meditasjonen. Dei tilhøyrer ei før-borgarleg og ikkje-privatisert kunstforståing. Lesaren bør ha kjennskap til det primære livsrommet for desse tekstene før han tek dei med seg ut på eiga hand.
Det sakrale og funksjonelle ved bibeltekstene gjer dei ikkje mindre litterære. Ein av mange fordomar mot religion er at det religiøse og åndelege står i motsetning til det menneskelege. Mennesket, også som kulturell aktør, vil i religionen forhalde seg til noko overordna, men humanitet omfattar også avgrensinga, respekten for høgre verdiar, for askesen og sjølvdisiplinen, både etisk og estetisk. Uhemma utfalding er ikkje utan vidare humant. For den truande blir det menneskelege til i ein relasjon og ein vekselverknad med Gud og det guddomlege. Det heilage er annleis enn det dennesidige og menneskelege, men opphevar det ikkje. Det gjev det heller fylde, djupne og stringens. Difor er det eit feilskjer å spele Bibelen som litteratur ut mot Bibelen som sakral og heilag skrift. Så mykje meir som svært mykje av litteraturen og heile ”humaniora” historisk sett er blitt til i ein religiøs kontekst. Dei bibelske tekstene peikar, som alle gode tekster, ut over seg sjølve. Det er dette som blir uttrykt ved alle heilage teksters ur-performance: Den liturgiske resitasjonen. Tradisjonelt blir tekstene sungne i liturgien; i templet, i synagogen, i katakombar og katedralar. Innsida av denne sakrale tekstbruken er lectio divina, den langsame, mediterande og overvegande lesinga. Som fører over i bøna. Bibelen er litteratur. Intensivert litteratur.
Forteljande
Stofftypane er mange og ulike i Bibelen. Det er jo eigentleg eit fleirtalsord, biblia, bøker – altså mange bøker, for ikkje å seie eit heilt bibliotek. Med eit stort spenn, både i tid og i innhald. Viss vi skal velje ei grunnretning i dette store landskapet eller eit mønster i mangfaldet, må det vere at Bibelen er ei forteljande bok. Bibelen er narrativ. Ikkje ei lærebok, ikkje eit leksikon, ikkje ei avhandling. Dei tekstene som ikkje er direkte forteljande, kan sjåast som ekskursar, utdjupingar, appendiks og kommentarar til det som er ”greia”: Forteljinga om Guds lange historie med verda. Sjølve tanken om at livet og soga handlar om at der er ein start, ein veg og eit mål, er djupt bibelsk. I nær samanheng med dette, er førestellinga om utvikling og framsteg. Bibelen opnar med Genesis (1 Mosebok), Opphavsboka, held fram med Exodus (2 Mosebok), Utferdsboka og endar med Apokalypsen (Johannes openberring), Openberringsboka, der den nye himmelen og den nye jorda – altså det nye universet, det nye kosmos – stig fram, der døden ikkje skal vere meir, ”og ikkje sorg og ikkje skrik og ikkje pine. For det som ein gong var, er borte.” Då er Guds bustad hjå menneska, han som seier: ”Sjå, eg gjer alle ting nye”, han som er ”Alfa og Omega, opphavet og enden” (Op 21,1f). Utan denne kursen, utan denne stjerna å vandre mot, går vi oss lett vill i den tjukke tekstskogen. Også når ein går i ring, som Israelfolket med sine ekstrarundar i Sinai-ørkenen, styrer boka og hendingane oss mot målet: Det lova landet.
Forteljinga fylgjer to ulike liner som heile tida tvinnar seg saman. Den eine lina teiknar opp meininga med skaparverket (meinings-narrativ). Den andre fortel sjølve soga om Guds frelse i Israels historie, i evangelia, i boka om apostelgjerningane og urkyrkja (historisk-narrativ). Frå Ur i Kaldea der Abraham bryt opp, til Roma, der Peter og Paulus er frontfigurar for kyrkja i imperiehovudstaden, sentrum for det ein på den tida kalla ”verda”, oikuméne – eller som det heiter hos Snorre: Kringla heimsins. Frå det lokale til det universelle, frå det partikulære til det allmenne. Frelseshistoria er ein del av heile menneskja si historie og siktar på fornyinga av humaniteten som heilskap, av samfunnet og av naturen.
Den bibelske visdomslitteraturen (som Jobs bok, Salomos ordtøke, Visdomens bok og Forkynnaren) er reflekterande og moralfilosofisk. Han overleverer og drøftar nettopp meininga med alt som er. Kven er Gud? Kven er mennesket? Kva er lidinga? Kva er lukka? Her blir eit stort felt utforska. Forfattarane vågar å nærme seg grensa til det absurde og meiningslause, ja, til å problematisere sjølve Guds eksistens og godleik. Eller dei vender tilbake til nedervd common sense på sitt beste, moralsk livsrøynsle henta inn frå mange kulturar og epokar. Det gode løner seg, det vonde skal unngåast, rett og rettferd må respekterast, kvart menneske skal svare for sitt liv. I botnen ligg det teologiske perspektivet: ”Tenk på din skapar i ungdoms år, før dei vonde dagane kjem” (Fork 12, 1), ”Å frykta HERREN er opphav til visdom” (Sal 111,10), og “dåren seier i sitt hjarte: ‘Det finst ingen Gud’ ” (Sal 14,1). Det er ikkje trua, men vantrua som er irrasjonell i Bibelens verdsbilete. Gud er garanten for at gode og meiningsfulle finst. Men stundom syner Guds ljos seg som myrkre; ja, djupast sett er det like sant at Gud er myrkre som at han er ljos. Det fullkomne ljoset blendar, Gud er den opphøgde og hisidige, han som er fullstendig annleis. Gud er eit mysterium og livet med han er eit paradoks. Den truande blir ført på dunkle og uframkomelege vegar, ja, han synest å ha fått Gud som fiende. Jakob patriark sloss med Gud sjølv i ein engels skapnad. Gud skal ytast motstand og hans verkelege vener er dei som er råe nok til å seie som Jakob, midt i natta og i basketaket: “Eg slepper deg ikkje utan at du velsignar meg” (1 Mos 32,26). Job blir ribba for alt, men det er venene hans som får høyre: “De har ikkje har tala rett om meg, slik som tenaren min, Job”, når dei ser Jobs misære som teikn på manglande tru (Job 42,7). Teologi tyder nettopp “talen om Gud” – og Job er ein verkeleg teolog nettopp fordi han har tala ærleg både om seg sjølv, si liding og sin Gud. Gud er ikkje eit reknestykke, men ein levande røyndom som du må gje deg i kast med.
Den motsetningsfylte meininga ropar til oss ikkje minst i Salmane: “Min Gud, min Gud, kvifor har du forlate meg?” (Sal 22, 1). Eller: “Djup ropar til djup når dine fossar durar. Alle dine bølgjer og brot slår no over meg” (Sal 42,8). Gud gjer ikkje livet lettare. Tvert om. Guds vener må bli med han ut på djupa, opp i høgdene, for: “Han reid på kjeruben, han flaug og stupte ned på vindens venger” (Sal 18,11). Bibelen held saman at der er ein meningstruktur i tilveret med røynsla av absurditet, frustrasjon og liding. Kosmos finst, men alltid truga av kaos og ofte opplevd slik. Lova og rettferda held verda oppe. Visdomen – eller Ordet/Lógos – er innskriven i alt som er, regnbogen er sett som teikn på at livet, trass alt, ikkje skal kollapse så lenge denne tidsalderen består (1 Mos 9,8f). Kontrasten mellom meininga og meningsløysa kastar mennesket inn i ei eksistensiell prøving, angst og tillit går hand i hand. På krossen – som dramatisk og intensivert uttrykkjer denne livsrøynsla – ser vi Jesus både som forlaten og sviken av Faderen, og som overgjeven i hans hender (Matt 27,46; Luk 23,34). Bibelen er både filosofisk og anti-filosofisk. Den naturlege søkjinga etter sanning og samanheng er nedlagd i mennesket, men når den menneskelege innsikten går over i hybris og overmod, veltar Gud så å seie bordet åt filosofane og retorikarane og syner seg for dei ulærde og for borna. “Eg lovar deg, Far, Herre over himmel og jord”, bryt Jesus ut, “fordi du har løynt dette for vise og forstandige, men openberra det for umyndige små” (Matt 11,25). Guds djupaste visdom løyner seg i dårskapen, sigeren i nederlaget. “Guds dårskap er visare enn menneske”, seier Paulus, og siktar til “ordet om krossen”(1 Kor 1,25 og 18), “eit mysterium, Guds løynde visdom” (1 Kor 2, 7). Skilnaden på godt og vondt blir ikkje oppheva, men den totale kjærleiken går til vegs ende, lenger enn det konvensjonelt rimelege – til å elske fienden, til å gje sitt liv. Bibelens eksistensialisme er ikkje nihilistisk. Det handlar ikkje å om skape si eiga meining, men om å gripe meininga i det som synest å vere hennar motsetning.
Sjølv om kjærleiken til den andre er grenselaus, må mennesket kjenne grensene for si eiga sjølvutfalding. Den bibelske forteljinga om målet og meininga med livet og verda, er òg ei forteljing om den titaniske grenseoverskridinga. Slangen freistar mennesket til å rivalisere med Gud, ja, til å bli som Gud; ikkje i harmoni med han, men som hans konkurrent. Babels tårn er sjølve monumentet over det grenselause mennesket, over ein kultur som sjølv vil vere herre over godt og vondt, over liv og død. Det endar alltid med ruin og forvirring (1 Mos 11).
Den andre narrative lina i Bibelen er den frelseshistoriske. Her er det kallet til oppbrot, trua på lovnaden og truskapen mot pakta som driv forteljinga fram. Sinaipakta med dei ti boda og heile den mosaiske rettsordninga, etisk og kultisk, set rammene og skaper intrigen i forteljinga. Folket vik av – og blir kalla tilbake, stadig på nytt. Profetane held folket fast i forpliktinga og refser eller trøystar det ettersom historia rullar fram – gjennom ørkenen, inn i landnåmet, gjennom kongedøme og stordomstider, i eksil og tilbakevending. Truskapen mot Gud kan ikkje skiljast frå truskapen mot rettferda. Urett og tilbeding går ikkje saman:
“Eg foraktar, ja, hatar festane dykkar, høgtidssamlingane held eg ikkje ut … Fri meg frå dei ståkande songane dine, eg vil ikkje høyra på harpespel! Lat rett vella fram som vatn, og rettferd lik bekker som alltid strøymer” (Amos, 5,21f).
Eit viktig motiv er også det messianske. Vona om den salva kongen, han som David, den fyrste heltekongen i Israel, er eit bilete på. Messias er Fredsfyrsten som er salva og utrusta med “visdom og forstand”, med “råd og styrke”, med “kunnskap og frykt HERREN” (Jes 11,1f). Når han kjem, skal den messianske fredstilstanden etablerast; “då skal ulven bu saman med lammet, og leoparden leggja seg hos kjeet” (Jes 11,6). “Kvar støvel som trampa, og kvar kappe tilsølt med blod skal brennast og bli til føde for elden” (Jes 9,5). “Han skal dømma fattige rettferdig, i rettferd skal han skifta rett for dei hjelpelause i landet” (Jes 11,4). Orda om den lidande Herrens tenar, han som “vart såra for våre brot, knust for våre synder” (Jes 53,5), er sentrale i den urkyrkjelege messianismen og peikar for dei kristne fram mot Jesu pasjon og offerdød for verda. Det er samstundes uttrykk for eit etos der det å avstå frå makt for å tene andre, blir sett som det største (Fil 2,6f).
Ettersom historia skrid fram, blir dei messianske perspektiva meir og meir lagde inn i historia sin sluttfase, og trua på eit nytt, evig gudsrike festnar seg. Jesus frå Nasaret og hans bodskap må sjåast i ljos av denne radikalt eksatologiske og apokalyptiske visjonen. Det messianske riket er alt nær, i Jesus Messias og i kyrkja, men skal fullendast når han kjem att og det blir “ein ny himmel og ei ny jord” (Op 21,1). Den bibelske forteljinga stiller opp ein utopi, men veit på same tid at han berre kan verkeleggjerast i freistnader og brokkar i denne tidsalderen. Det gjev rom både for vona og for vonbrotet; vi treng ikkje gje opp undervegs, målet er alltid operativt. Til skilnad frå dei reint dennesidige, sekulære og ideologiske utopiane, vil eg leggje til for eigen del.
I langt større grad enn vi tenkjer over, har den bibelske forteljinga forma vår tankegang. Sjølve det å tru at det finst ei “stor forteljing” – kristen eller av anna slag – om verda og om livet, er blitt problematisert i vår tid. Men Bibelen tenkjer mennesket inn i si forteljing, og inn i dei mindre, bibelske forteljingane som inngår i den store. I vår kultur har vi blitt innplasserte nettopp i “bibelhistoria”. Vi er saman med Josef og brørne hans, med speidarane som Josva sende framfor seg på veg inn i Kanaan; vi er med om bord i båten i uvêr på Genesaretsjøen, vi vandrar langs vegane i Galilea, vi set oss og lyttar når meistaren held preika på berget, vi står ein stad i mengda langs Via Dolorosa, vi sovnar kanskje i utkanten av Getsemane, vi er med Paulus som strandar på Kreta, vi fylgjer han i den greske storbyen Korint, eller til Areopagos i Aten. Vi opplever oppbrot, motgang, nederlag, sjukdom og død, men held fast ved at det er eit mønster der sjølve menneskelivet er teikna inn. Eg ser mi personlege forteljing i Bibelen – og Bibelens forteljing i mitt liv. Vi kjenner kvarandre.
Også i skjønnlitteraturen finner vi ofte spor av den bibelske forteljinga. Ikkje alltid i direkte referansar, men i framstellinga av livet som ei historie med meining, med start, vandring, nederlag, forløysing og fullending. Eller ein diktar vidare på dei bibelske forteljingane og utforskar mogelege utfall og vendingar. Som sidevegar og avstikkarar ut i ukjende landskap, anten dei er lokkande eller skræmande, eller begge deler på ein gong. Milton, Shakespeare og Dante er klassiske døme på dette. Eit ferskt og tydeleg døme er Karl Ove Knausgårds roman “En tid for alt”. Han tek opp tematikkar som lenge har vore tabuiserte, både fordi dei er knytte til religiøse tekster og fordi dei opnar for metafysiske perspektiv på mennesket og den menneskelege livsverda. Det er forståeleg at kompleksiteten og motsetningane i den
menneskelege eksistensen gjer det vanskeleg å sjå samanhengar og meningsskapande liner i livet. Likevel kan vi spørje om det er mogeleg å unngå søkjinga etter konsistens og forteljande strukturar i det vi opplever. Til sjuande og sist er kanskje vedkjenninga til det absurde berre ein luksus vi kan koste på oss fordi vi inst inne kjenner at det finst ei mening og satsar på at ho blir halden ved like i dei store kulturelle tradisjonane. Som i bibeltekster og stadig nye opplag, omsetjingar og tillempingar av dei heilage skriftene. Både Gud og den evige verda og vår eiga livshistorie er noko vi må nøye oss å sjå som “i ein spegel, i ei gåte” (1 Kor 13, 12), men vi anar at det er eit bilete i spegelen som vi ikkje kan unngå å speide etter.
Symbolistisk
Den bibelske forterljing knyter oss til historia. Bibelsk tru og teologi er ikkje gnostisk eller einsidig åndeleg, heva over det kontingente og historiske. Gud skaper historia og handlar i historia. Jamvel bodskapen om at historia skal ha ein ende og at Guds Rike skal bryte inn, førutsett historia. Skaping og frelse er eit arbeid, ein prosess, ein plan som blir verkeleggjort. På same tid har historia og heile røyndomen ein dobbel botn eller mange dimensjonar. “Himmelen”, den usynlege verda, omgjev den synlege. Det synlege skaparverket utstrålar Guds herlegdom og gjer jorda til “himlajorden” og marka som vi trør på, til “änglamarken” (Taube). Alt kviler i æva, som opphav og som mål, men æva grip aktivt inn i tida. Ja, “tid” er noko som berre er til når det står i relieff til det tidlause og evige.
Det er denne grunntanken som gjer Bibelen til ei symbolbok. Her ser vi dei store bileta, dei store teikna. Bileta kan vere hendigar, personar, landskap, stader og gjenstander. Alt i diasporajødedomen utvikla ein ei bibeltolking som tok utgangspunkt i det symbolske. I Alexandria var det eit stort jødisk-teologisk miljø, prega av den hellenistiske kulturen og dermed av platonisme. Den konkrete, jordiske røyndomen ser ein som ei avspegling av den himmelske, åndelege verda. Det synlege symboliserer det usynlege. Dette går saman med den bibelske forståinga av røyndomen der alt som er til, utstrålar Guds nærvere. Gud er transcendent, opphøgd, annleis – men han er også immanent, nærverande i sitt skaparverk: “Heile jorda er full av hans herlegdom”, som det heiter i serafsongen om Guds velde og majestet (Jes 6,3). Difor er dei heilage tekstene lada med innhald på mange plan. Oldkyrkja, som levde i det same kulturelle rommet, vidareførte den jødiske skrifttolkinga, og heilt fram til seinmellomalderen var eksegese og teologi prega av dette. Metoden blei kalla Quadrium, fordi ein rekna med tre eller fire ulike meiningsnivå i teksten: Den bokstavlege, den allegoriske eller typologiske (figur, bilete, type), den tropologiske (den moralske “vendinga”) og den anagogiske (det som fører oss framover på den åndelege vegen, mot det evige livet). Vi finn mange døme på dette alt i det nytestamentlege materialet. Profeten Elia blei sett som ein typos på Johannes døyparen, gangen gjennom Raudehavet er ein typos på dåpen, giftslangen på staken ein typos på Jesu opphøging på krossen, mannaen i ørkenen symboliserer Jesus som livsens brød, Hagar og Ismael, Sara og Isak er allegoriar som syner skilnaden på åndeleg slavekår eller barnekår. Heile det kyrkjelege Kristus-dogmet og den apostoliske forkynninga er basert på at dei gamaltestamentlege tekstene peikar fram mot oppfyllinga i Jesus Kristus, ikkje berre historisk og profetisk, men som bilete og førevarsel om det som skulle kome. Det innhaldsmetta Hebrearbrevet er ein einaste stor, platoniserande og symbolistisk traktat, der frelseshistoria og dei jordiske hendingane og ritane er skuggar og teikn som røpar himmelske realitetar. I denne tankeverda er det åndelege og usynlege det som er mest verkeleg, ikkje det empiriske og synlege. Stikk i strid med vår moderne intellektuelle modus. “Vi har ikkje det synlege for auga, men det usynlege”, seier Paulus og gjer sjølve livsvandringa vår til eit fortetta og meiningsmetta symbol (2 Kor 4, 18). Livet vårt er eit teikn, ikkje eit slag i lufta.
Fordi Bibelen er religiøs litteratur som vil bere fram ein bodskap, er han grunnleggjande poetisk, i vidaste tyding. Dei litterære formene siktar på å formidle noko som sprengjer orda. Dei viser ut over seg sjølve. Tekstene vil røpe ein djupare røyndom, dei er, så å seie, sakramentale. Orda meddeler noko meir enn eit saksinnhald, retta mot den kognitive forståinga. Dei tek fatt i imaginasjonen, i førestellingsevna, og vender seg til oss i senteret av vårt vesen, til “hjartet” – moralsk, emosjonelt og personleg. Den bibelske førestellingsverda er i høg grad innarbeidd i vår kultur, både fordi ho så sterkt har gjennomsyra kunsten, tenkjinga og samfunnslivet, og fordi ho har ein allmennmenneskeleg og arketypisk karakter. Bibelen har på mange måtar møblert vårt symbolunivers. Som eit langt og mangslunge opptog myldrar det mot oss frå dei heilage tekstene: Himmel og hel, kjerubar, serafar og livsvesen, erkeenglar og vernenglar, domedag og syndfloder, tempel og babelstårn, byar av gull og portar av diamant, kjærleik og sjalusi, profetar og helgenar, paradis og øydemarker, fjell som hoppar og dansar, marker som jublar, tre som ropar av fryd, eldtunger og draumar, monster og demonar, ein Gud som talar i torevêr og lynglimt, i stormane og i den stille susinga. Der er menneske som bøyer seg eller kastar seg ned i tilbeding, der er ryttarar på kvite hestar, drakter av lin, stjerner som står stille over ein stall, oksar, esel og vismenn, gull, røykjelse og myrra. Ord og bilete som tolkar livet med alt det innber.
Det kan ikkje vere tvil om at vår kulturkrins har gjennomgått ei omfattande sekularisering. Det store prosjektet har vore å erstatte det metafysiske og religiøse fundamentet for samfunnet, etisk, estetisk og politisk, med eit reint rasjonelt. Den største vansken med dette vil nok vise seg å vere utskiftinga av alle dei hevdvunne omgrepa og symbola som høg grad har vakse fram gjennom dei religiøse tradisjonane. Den som vil gå gjennom ordlista og fjerne religionsrelaterte termar og førestellingar, vil sitje att med eit svært redusert språk. “Synd og skam”, “død og pine”, “i himlens namn”, “du er ein engel”, “langt inn i sjela”, “det daglege brød”, “no går det til helvete”; ein må verkeleg passe seg for ikkje å gå i fella. Til og med bannord blir blodlause i sekularisert versjon.
Utfordrande
Å omsetje bibelteksten frå grunnspråket, er å sleppe teksten laus på nye menneske og nye måtar å sjå livet på. Vil kontrasten bli for stor? Er det mogeleg å la teksten framstå som meinigsfull, ikkje berre med anna språkdrakt, men i eit miljø med andre verdiar og referansar? Den bibelutgåva som no blir lansert på norsk, har også gått gjennom denne etterprøvande prosessen. Vi veit at det har vore ein uttala strategi å gå litt tilbake på det som har vore lagt til grunn for dei siste omsetjingane: Det idiomatiske prinsippet. Å omsetje meining for meining, heller enn ord for ord. Meningsomsetjinga gjer teksten meir forståeleg – men ein kan ende med å ikkje lenger vite kva ein skal forstå. Den reflekterande distansen mellom orda og lesaren blir borte. Difor har ein no ynskt å la sjølve bibelorda kome meir til orde. Det er blitt ein utfordrande Bibel. Dei konkrete orda er tilbake etter å ha vore utskifte med abstraksjonar. “Øyret” og “hjartet” har avløyst “lytte” og “sinn”; “nyrene” talar til oss om natta, ikkje berre vårt “indre”. Jerusalem, “dronninga mellom landa”, må ikkje “gjere tvangsarbeid”, men er blitt “slave”. “Kviledagen” er igjen blitt “sabbaten” og har slik fått jødisk jord på røtene. Særleg oppsiktsvekkjande er det at ein har gjeninført “kjøtet”. Det har vore avbleika lenge. I gamle omsetjingar har danskens “kjød” blitt verande, og den versjonen som no blir avløyst, talar om “vår vonde natur”, meir forståeleg – og meir moraliserande. Konservative synsarar appellerer til den gode smak, og meiner “kjøt”, blir for blodig og konkret. Men det er nettopp poenget. Metaforens kraft ligg i at den bokstavlege meininga får klinge fullt ut. Det er kontrasten og spenninga som gjev omgrepet dynamikk. Vi er “kjøt”, animalske, forgjengelege. Og vi er “kjøtlege” fordi vi ber i oss den menneskelege korrupsjonen. “Kjødelighet” duftar av mild umoral på vestkanten og høyrest ikkje særleg rystande ut.
Til gjengjeld har Jesus fått “kropp” og ikkje lenger berre “lekam”. “Lekam” kan nyttast endå, syns eg. Men eg sympatiserer med motiveringa for å skifte det ut. Når orda blir altfor åndeleggjorde, misser dei nettopp si religiøse kraft, si utfordring. Jesus hadde og har ein verkeleg kropp. Ikkje ein åndeleg liksomkropp, ein nestenkropp.
Modig er det også å ta med den fulle tydinga av det gamaltestamentlege bannet og omsetje: “slå med bann og utsletta”. Den fullstendige tilinkjegjeringa uttrykte at det bannslegne var vigsla til guddomen. Denne førestellinga utfordrar sjølvsagt både vår religiøse og vår menneskelege haldningar i dag. Men nettopp difor er det ærleg å la det stå. Omsetjarane sjølve presenterer arbeidet sitt som “ein meir usminka Bibel”. I det ligg også tanken om at det er skilnad på omsetjing og utleggjing. Omsetjinga skal ikkje forklåre alt, men nettopp gje oss ein tekst som treng stadig kommentering, tolking og forståing. Som alle andre store tekster treng det. Tekster treng både lesarar og fagfolk. Vi treng teologar, undervisarar og forkynnarar for å formidle innhaldet og bodskapen i tekstene. Omsetjarane skal ikkje gjere arbeidet for alle. Også den vanlege lesaren har godt av å grunne på det som er vanskeleg og ikkje kunne sluke alt med det same. Gode tekster er noko å vekse inn i, noko å strekkje seg mot heller enn noko ein legg bak seg. Difor skulle det òg vere mogeleg å la det greske adelfói, “brør”, kunne bli ståande, og så gje informasjon om at det er eit samleord for både brør og systre. Når ein no har valt “sysken”, verkar det vel korrekt.
Omstridt vil sikkert innleiingsorda til Herrens bøn bli. “Fadervår” er blitt til “Vår Far”. Her må ein avvege mellom omsynet til ei rimeleg oppdatering av språket og pedagogiske omsyn til innarbeidde og svært sentrale formuleringar. Her er ein både på heilag og kulturhistorisk grunn. Som katolikk vil eg berre minne om at det ikkje treng vere fullstending samanfall mellom tekstvariantane i Bibelen og i dei liturgiske bøkene. Liturgien kan ta andre omsyn – og dessutan har nokre tekster, som Fadervår, vore del av sjølvstendig liturgisk overlevering heilt frå byrjinga. Bokmålsbrukarar vil få ei ekstra utfordring når ein no kjem med endå ei omsetjing av bønene i Fadervår. Det litt masete “La ditt navn holdes hellig” er bytt ut med “La navnet ditt helliges” – noko som både legg det nærare opp mot den nynorske varianten og som tek inn att det meir teosentriske perspektivet; at det er Gud som skal hevde namnet sitt som heilagt. “La oss ikke komme i fristelse” er tvilsam norsk og er nok valt fordi ein synest at det ikkje passar Gud å “lede oss inn i fristelse”. Det beste ville vere å unngå sminken også på denne plassen.
Det mest utfordrande ved ei ny bibelomsetjing er likevel ikkje omsetjingsarbeidet, men sjølve teksten. Bibelen er ei bok ein må ta stilling til. Bibelen er ei bok med bodskap. Bibelen vil noko med dei som les og høyrer tekstene. Sjølv om Bibelen er sterkt knytt til kulturen, kan han aldri takast til fange i det kulturelle. Religiøse tradisjonar og tekster kan bli verdsette på ein slik måte at det endar i rein estetisme. Alt for stor allmenn velvilje kan vere ei freisting for både kyrkjer og bibelselskap, svoltne på godord og oppslutning i eit etterkvart både kyrkje- og bibelframandt samfunn. Den estetiserande tilnærminga tek for gitt at ein kan behalde overflata, men droppe dei djupare laga i ein tekst, eit kunstverk eller ein tradisjon. Overflata forpliktar ikkje, ho berre pyntar opp.
Lanseringa av ei ny bibelomsetjing bør difor ikkje bli berre ein serie med festtalar, men ein provokasjon. Når alle orda har lagt seg, burde smaken av Guds Ord kjennast att.
Kjære kristne!
I Skrifta går det ofte igjen at når Gud grip inn i historia og fører sin frelsesplan fram, blir det varsla gjennom ein underfull barnefødsel. For å seie at det som er umogeleg for menneske, er mogeleg for Gud; for å seie at no hender det noko uventa, noko uhøyrt, noko som viser at Gud har grepet om verda og historia og veit kva han gjer.
Slik var det då Abraham og Sara fekk vite at Isak skulle fødast, slik var det då Hanna fekk vite at ho skulle få Samuel; slik var det med Eliasbeth og Sakarja som i sin høge alder blei foreldre til Forløparen, Johannes Døypar – og slik er det når Maria får vite av engelen at Jesus skal bli født; han som skulle kallast ”Den Allerhøyestes Sønn”.
Engelen varslar Jesu og seier at han er Messias; han er den som skal arve Davids trone, han er den som skal vere konge over Jakobs ætt. Ja, meir enn det; han skal kallast Guds Son og han skal få namnet Jesus, for han skal frelse sitt folk frå deira synder! Han er meir enn ein politisk fyrste; han er Frelsaren.
Heile denne store planen rullar, så å seie, engelen Gabriel opp for Maria, ei ung kvinne av folket. Kanskje skjøna ho ikkje rekkjevidda av det ho høyrde, der og då. Men ho tilhøyrde ’dei stille i landet’, ho var oppfostra i trua på profetane og på Skrifta, i forventinga om frelse og fornying for Israel, for dei som sette sin lit til Gud, som var fattige i seg sjølve. Ho bar alt dette med seg, inni seg, og nettopp difor svarar ho: –Jeg er Herrens tjenerinne. Det skje meg som du har sagt.
Slik blir ho sjølve den døra som opna mellom Gud og verda, slik at han kunne kome oss nær og gjennomføre sitt frelsesverk.
Gradvis skjøna ho det, og ho bryt ut i sin store lovsong: –Magnificat; Mi sjel høglovar Herren, og mi ånd frydar seg over Gud, min frelsar!” . Ja, det står at då hyrdingane seinare kom til stallen i Betlehem og fortalde om kva englane hadde sagt om det vesle barnet, så gøymde Maria alle orda deira i hjarta og grunna på dei.
Bror og syster! Det er denne kontemplative, mottakande, opne haldninga vi må ha dersom vi skal kunne ta mot evangeliet, dersom vi skal kunne ta i mot det på nytt denne jula. Det er Marias opne sinn, det som seier: – Jeg er Herrens tjenerinne, Det skje meg som du har sagt – det er dette sinnelaget vi må ha dersom vi skal kunne tru og halde fast på at Gud har ein plan med denne verda; frå skapinga av, gjennom Israels historie, gjennom Jesus Kristus, gjennom heile historia og fram til at han skal gjere alle ting nye!
Marias sinn, det kontemplative sinnet, er det unge, det truande, det håpefulle sinnet, det sinnet som lar tillit og von overvinne skepsis, pessimisme og negativitet – alt dette som verda kallar visdom og klokskap, men som oftast berre er frykt og eit forsøk på å sikre seg mot vonbrot. Det er den billege ”kva sa eg”-visdomen. Den som alltid får rett fordi han aldri tar noko sjanse, som aldri vågar å investere sitt pund utan garantiar om gevinst. Men nettopp kyrkja som ærar Maria, Guds mor, den unge kvinna i Israel, vågar å seie som diktaren: –Ung må verden ennu være!
Bror og syster! Både verda, historia og vårt eige liv, kan til tider sjå ut som eit meiningslaust lappeteppe; det er så lett å gi opp trua på det gode,trua på Gud, trua på Guds rike. Det er så lite vi kan gjere, alt går liksom sin skeive gang. Vi vaklar så ofte mellom urealistiske utopiar og fortvila, kyniske dys-topiar. Adventstida er ei utfordring til alt dette. Det er ei tid for å få det store overblikket, for å fornye det barnlege og det unge sinnet i oss. Den grunnleggjande skepsisen er lenge blitt hylla som idealet for vår tids menneske, den metodiske tvilen. Maria, advent, evangeliet – alt seier oss at det er den grunnleggjande tilliten som er det viktigaste i verda. Motet til å tru, elske, håpe. Motet til å tru på Guds frelse. Bror og syster: I dag er det langt modigare å tru enn å tvile!
Det verda treng, både med tanke på tida og på det evige perspektivet, er ikkje prognosemakarar og synsarar, men menneske som vil risikere seg sjølve og sin eigen tryggleik og seie – som Maria, med Maria:
–Det skje meg som du har sagt
«Eg vil gje deg skattar, dulde i mørkret, og rikdomar gøymde på løynlege stader» (v 3)
Gud opnar seg for oss i det intime. Den guddomlege intimiteten. Som hyller seg i mørkret og det løyndomsfulle. Dit kan vi nå berre gjennom den indre bøna. Og ho kan utøvast berre i einsemda,» i kammeret ditt» (Matt 6,6). I det verjande mørkret der du kan vere deg sjølv og seie alt som det er, fyrst med ord og så utan.
To indre rom som møtest. Guds og ditt.
fr Arnfinn Haram - Weblog 
Siste kommentarar