nota bene: job

Fyrst publisert i spalten Signert, Klassekampen, 7/6-12…

Livet i klosteret er eit liv med mange og lange tekstar. Mange av dei fleire tusen år gamle. I nattoffciet, tidebøna om natta eller i otta, les eg dei lange stykka frå Skrifta og frå kyrkjefedrene. På sett og vis kunne dei vore skrivne i dag fordi dei treff mennesket slik det er og røpar kva vi ber i oss og kjempar med: Gud, kjærleiken, hatet, tapa, lengslene, sorga, døden, meininga. Var det nokon gong menneske ikkje spurde etter dette, anten openljost eller i dulgsmål, ordlaust eller med skrik, i bøn eller i dikt?

Som i Jobs bok. Ei bok om ein mann i orienten, i landet Us, fyrst rik og trygg, så ribba for alt. Eit menneske frå ei anna tid og frå alle tider og alle stader. Kona bed han å spotte Gud og gløyme sin Skapar. Kva hjelp det å tru? Venene – som trass alt sit hjå han i sju dagar utan eit ord og kastar mold over seg og gret høgt – meiner at han må ha fortent si ulukke, for ein rettferdig mann skal ikkje oppleve noko slikt. Men Job korkje spottar eller bøyer seg. Han kranglar med Gud og tviheld på livet og på sin sjølvrespekt, etter å ha tømt hjartet sitt for botnlaus fortviling:

”Bort med den dagen då eg vart fødd, den natta då det vart sagt: ’Ein gut er avla’…Gjev den natta vart utan frukt og aldri vart helsa med jubel..Lat hennar morgonstjerner mørkjast, lat henne venta på ljos som ikkje kjem, lat henne aldri sjå morgonrodens strålar!.. Kvi gjev Gud ljos til den som lid, kvi lèt han den ulukkelege få leva?”

Krisene og trauma i livet kan utrykkjast med meir umiddelbare ord, men vi har også behov for ord som tolkar og loddar djupnene i det vi opplever, ord som set oss i samband med røynslene til andre menneske. Poesien og skjønnlitteraturen formulerer dette, men dei heilage tekstane kan ofte vere allmengyldige og personlege på ein gjennomgripande måte. For den truande er Gud sjølve spegelen for eksistensen, den yttarsete instansen som du både vonar på og slåss med, slik Job gjorde det.

Det er ei vanleg førestelling i vår kultur at religiøse tekstar bør vere glade og gjere livet lettare – og fordi dei ofte er skuffande alvorlege og krevjande, blir dei avviste. Men det som tèl, er at både tekstane og livet er ekte. Eg trur at menneske også treng andre språk enn det psykologiske og terapeutiske. Klinisk presisjon kan vere nyttig – men også dehumaniserande. Ofte har dessutan mystikarane og den åndelege rettleiingstradisjonen, både i kristendomen og i andre religionar, tileigna seg mange innsikter som seinare vitskap har funne fram til. Lytting og samtale gjennom generasjonar og i møte med breidda av menneskelivet gjev slitesterk røynsle og velprøvd visdom. Denne tradisjonen har også ein tydeleg etisk basis som menneske kan identifisere seg med og prøve seg på.

Spørsmålet om meining kan ikkje undertrykkjast utan at mennesket blir skada. Job skrik etter meining, og ser berre meiningsløyse. Smaken av det meiningslause kan berre den fornemme som verkeleg trur på ei meining, på rettferd, kjærleik, sanning og godleik. Frontkollisjonen mellom det vi trur og det vi stundom erfarer, gjer menneskelivet eksistensielt og ikkje berre til ein serie med hendingar og eit jag etter tilfredsstelling. Det finst ein truverdig resignasjon – for den som kjempar for å finne meininga; som ikkje maktar å sjå henne, som heller ikkje vil kjøpe billeg trøyst, som eigentleg ikkje gjev opp, men vågar å falle om i Guds fang.

Det er å utstå kampen og fortvilinga som gjer oss til menneske. Å nøye seg med det absurde er ikkje heroisk, det er tvertom ei fluktrute. I dag er det ikkje trua, men nihilismen som er opium for folket. Mennesket skal ikkje resignere på meininga med tilveret, men på sin eigen styrke; vite at det er sårbart, forgjengeleg, avhengig. ”Kom i hug at mitt liv er som ein pust”, seier Job. Dyrking av det meingslause fører ikkje til at vi konfronterer lidinga i livet, men heller til fortrengjing. Vi dopar oss med vår eigen vitalitet: ”Et, drikk og ver glad”, i morgon er vi borte. Kombinasjonen av overtru på eigen styrke og kynisk skeptisisme brutaliserer oss.

Jobs ulukke var meir enn sjølve tapet av alt som er godt i livet. Han kjende seg krenkt, som ein kasteball i Den allmektiges hand. Han heldt fast på sin integritet og hevda sin rett. Kvar dag må mennesket reise seg og kjempe mot si eiga fornedring. Når det er som mørkast, ser vi det best.

I natta blir dagen til.

Reklame

nota bene: verdiparagrafar

Den norske staten er ikkje lenger ein konfesjonell stat, ein evangelisk-luthersk stat – slik han har formelt har vore det fram til den siste grunnlovsendringa. No har vi fått ein såkalla verdiparagraf i staden. Staten skal heretter vere forplikta på «vår kristne og humanistske arv» (fritt sitert).

Men kva er det? Det veit sjølsagt ingen heilt presist – og det var nok meininga, for då kan den som til ei kvar tid har makta, definere og operere han som ein vil. Kristen og humanistisk politikk vil vere den politikken styremakta til ei kvar tid fører. Ein har teke eit gamalt bilete ned frå veggen og på det tome feltet har ein måla nokre dekorasjonar som ser rimeleg pene og beroligande ut.

Skal storting, regjering og departement avgjere kva som er innhaldet i den kristne arven? Skal ein spørje representantar for den nye «folkekyrkja»? Og kva svar skal ein velje – frå ei kyrkje som er truga av teologisk dekonstruksjon og utan ein samlande læreautoritet? Nettopp at dette flyt, gjer det endå lettare for staten å køyre fram sin eigen definisjon.

Også omgrepet «humanistisk» er alt for utydeleg til å vere særleg operativt. Er det Humanetisk Forbunds forståing ein skal legge til grunn? Der prøver ein jo nettopp å innarbeide ordet «humanisme» som namn på det humanetiske livssynet. Er det humanisme i den kristne tradisjonen verdiparagrafen siktar til, eller er det humanisme som noko anna enn kristendom, for ikkje å seie noko heilt motsett av kristendomen?

Som kristne bør vi nedtone våre forventingar til at den sekulære staten skal ivareta dei kristne verdiane. Både teoretisk og praktisk er det kyrkjene sjølve som må ta dette ansvaret. Her ligg det ei stor utfording til positivt, ekumenisk samarbeid, t d for Norges Kristne Råd. Ikkje minst den katolske kyrkja må kjenne sitt ansvar som talsmann for kristne verdiar og kristen praksis i samfunnet.

I det heile er det vanskeleg å sjå at ein pluralistisk stat skal kunne formulere eit positivt og tydeleg verdigrunnlag. Det blir lett eit minste felles multiplum, lett manipulerbart og lite utslagsgjevande i praksis (jfr Verdikommisjonen på 90-talet). Gode rettsordningar, religions- og livssynsfridom og vilje til respektfull sameksistens held lenge.

nota bene: «illusjonen om folkekyrkja» – utdjupande kommentar

Kronikken i spalten Refleksjon, Vårt Land, blei lagt ut her på bloggen og på VLs Verdidebatt-sider. Der blei det eit lengre ordskifte – som eg svara på, summarisk. Legg denne utdjupande kommentaren frå Verdidebatt ut her på bloggen…

1.Det avgjerande for å kome vidare, både med folkekyrkja og tilhøvet mellom stat og kyrkje, er å ha eit godt teologisk utgangspunkt. Det er like viktig å ha teologisk basis i spørsmål om kyrkja, som det er å ha t d medisinsk-fagleg basis i medisinske- og helsepolitiske spørsmål. Eit av problema med den kyrkjelege utviklinga er nettopp avteologiseringa av kyrkja. Å ta teologien alvorleg styrkjer saksinnhaldet og gjer den offentlege debatten ryddigare og meir etterretteleg. Også kyrkja sin praksis bør vere teologisk informert. Kvifor skal elles dei som har kyrkjeleg og pastoralt ansvar, bruke mange år på teologiske studiar?

2. Det teologiske hovudtemaet i det som no er oppe til debatt (ikkje berre her på Verdidebatt, men i det offentlege ordskiftet i det heile), er ekklesiologien (læra om lva kyrkja er). Det er eit forsømt område i protestantisk teologi og i norsk kristendom, generelt. Kyrkja blir sett som noko reint indre og åndeleg – og det ytre – det som har med kyrkja som ein konkret, ordna fellesskap å gjere – er blitt overteke av staten og statsretten, og av det sekulære samfunnet. Då er det nærliggjande å fokusere berre på kyrkja sin bodskap. Kyrkja er ein fellesskap, frå den fyrste disippelfellesskapen kring Jesus til den fullborne fellesskapen som stig fram på pinsedagen i Jerusalem – med apostlane si undervising, med dåp, nattverdfeiring og ein diakonal praksis (Apgj 2,42f).

Reint konkret er kyrkja, lokalt, ei forsamling av menneske som på ein ordna måte brukar Guds Ord og sakramenta. I både luthersk og katolsk tradisjon blir dette verkeleggjort i feiringa av evkaristien/messa/den fullstendige gudstenesta, særleg på Herrens dag.

Før ein fokuserer på kva kyrkja g j e r – i heile breidda av si verksemd – må ein vite kva kyrkja e r. Der folket ikkje sluttar opp om dette, er det inga kyrkje og inga «folkekyrkje», uansett kva ein elles er med på eller knyter seg til.

3. Det er sant at mange – skjønt stadig ferre – brukar dei s k kyrkjelege handlingane (casualia). Men desse har si meining ikkje som lausrivne handlingar, men som noko som er tilordna den gudstenestefeirande og vedkjennande forsamlinga. Dåpen er ei innføring i denne fellesskapen, ikkje ein frittståande overgangsrite, eit «kontaktpunkt», eller eit evangeliseringsmiddel.

4. Skal vi «granske hjarte og nyre» hos dei som framleis brukar kyrkja sine tenester? Nei. Det handlar ikkje om motivgransking, men om at desse tenestene høyrer heime i ein samanheng, ein fellesskap. Det handlar ikkje om motiv eller personleg «verdighet», men om ein kristen og kyrkjeleg praksis som alle både kan og bør forhalde seg til. Vi skal gå kor langt som helst saman med menneske som verkeleg vil gå denne vegen. Det er Kristi veg, etterfylgjinga sin veg. I dag er det avgjerande at kyrkja vågar å ansvarleggjere menneske. Ansvar er å ta på alvor. Gjensidig.

For den lokale kyrkjelyden er nattverdfeiringa – saman med forkynninga , slik det er sameina i høgmessa – noko normalt og grunnleggjande nødvendig. Slk har det vore heilt frå urkyrkja og oldkyrkja. Også i den lutherske tradisjonen. Deltaking i nattverdmåltidet for den einskilde høyrer også med til normal kristen praksis, sjølv om alle har sin veg å gå, reint personleg. Det er når nattverdfeiring og gudstenestedeltaking blir eit randfenomen, at kyrkja lid skade. Når eit svært lite mindretal sluttar opp om dette, kan ein vanskeleg snakke om ei folkekyrkje.

5. For frikyrkjene spelar oftast fellesskapen og fellessamlinga/gudstenesta ei sentral rolle. Utfordringa til desse er, slik eg ser det, å gjenoppdage den historiske gudstenesta og det sakramentale livet. Det gjev i det lange løp ein større bibelsk- og trusmessig fylde og breidde til gudstenestelivet.

6. Ei reint kulturelll grunngjeving for kyrkja blir utilstrekkjeleg. Den rike kristne kulturarven er ei frukt av levd trusliv – i forkynning, undervising, truvedkjenning, diakoni, gudsteneste og tilbeding. Ein må verne treet om ein vil ha fruktene.

:

nota bene: staten og kyrkja

Tilhøvet mellom stat og kyrkje vart tydeleg endra i- og med storingsvedtaket i går. Personleg har eg vore motstandar av statskyrkjeordninga og har argumentert mot henne heilt frå studiedagane på MF (syttitalet) og framover, som prest i DNK (Den norske kyrkja) og heile vegen vidare. Både av historiske og aktuelle grunnar er det ei sak som angår oss alle, også ikkje-medlemer i DNK. Både fordi vi er medkristne og har eit ekumenisk ansvar, fordi DNKs ordning har konsekvensar for andre trussamfunn, og fordi det er eit politisk anliggande som har med tilhøvet mellom religion, verdigrunnlag og samfunn å gjere.

Statskyrkjekritikken omfattar også folkekyrkjekritikken. Begge deler botnar i det teologiske synet på kva kyrkja er, i ekklesiologien. Det kritiske arbeidet med desse spørsmåla er ikkje avslutta etter stortingsvedtaket, sjølv om det var eit steg i rett retning. Fordi:

1. Ideen om «folkekyrkja» lever vidare og er til og med innarbeidd som omgrep in den nye grunnlovsteksten. Det er all grunn til å vidareføre debatten om dette. Kyrkja som eit lokalt og universelt Guds-folk med sentrum i feiringa av evkaristien/messa – og ikkje som eit nasjonalt, religiøst tenestetilbod må vere utgangspunktet for tenkjing og praksis på dette området. Både dei lutherske og dei andre protestantiske kyrkjesamfunna har her ei stor utfordring å ta. Kyrkja som eit fritt, synleg, ordna samfunn – dogmatisk, embetsmessig, sakramentalt, liturgisk, diakonalt og evangelsiserande/misjonerande – må tematiserast tydlegare.

2. DNK er framleis knytt til staten og den sekulære samfunnsordninga. Ho skal framleis ha ei særstilling, ho skal framleis vere ei «kommunekyrkje», prestane skal vere statstenestemenn og vere løna av staten, og det juridiske- og forvaltingsmessige rammerverket kviler endå i den statlege lovgjevinga. Mest alvorleg: Statlege organ har framleis ansvar og fullmakter i læresaker. På sett og vis har vi berre fått ei «Statskyrkje light».

3. Formuleringa av eit statleg verdigrunnlag, «kristent og humanistisk», er utydeleg. Korleis forpliktar det kristne verdigrunnlaget den aktuelle norske statsstyringa? Og kva meiner ein med «humanistisk»?

Kort sagt: Ein vil gå framover, men ser for mykje bakover. Eit viktig steg er teke, men mykje gjenstår før kyrkjene har kome skikkeleg til rette med sitt liv og si teneste i eit moderne, sekulært og pluralistisk samfunn som det norske.

nota bene: Illusjonen om folkelyrkja

fyrst prenta i spalten Refleksjoner, Vårt Land, fredag 18. mai…

“Når godt over 50 prosent gifter seg uten kirkelig medvirkning, forteller det at folkekirken sliter tungt”, seier Vårt Land-redaktør, Helge Simonnes, i eit innlegg i Verdidebatt nyleg (3. mai). Det har han heilt rett i. Denne modige innsikten burde no spreie seg til fleire; til den kyrkjelege leiarskapen, til grasrota og til politikarane. Tida burde vere inne til ikkje berre å unngå bortforklåringane, men òg til å unngå å pøse på med medisin av typen “meir av det same”, meir folkekyrkjeretorikk og stadig nye freistnader på å oppretthalde status quo. Det blir oftast teke for gjeve at folk tviheld på dei kyrkjelege handlingane, trass i manglande kyrkjegang og tilslutting til kristen tru og moral. Men empirien seier altså noko anna, sjølv om statistikkane går litt opp og ned frå år til år. Ferre blir døypte, ferre blir konfirmerte, det er til og med ferre som går til julaftansgudstenesta, sjølve det folkekyrkjelege flaggskipet – og altså: Under helvta av ekteskapsinngåingane skjer i kyrkja. Sjølsagt er det stadig mange som sluttar opp, men folkekyrkjeargumentet inneber nettopp at “folket”, altså den store majoriteten heng med, tydeleg og aktivt. Gravferda gjenstår, men også her må ein rekne med at alternativa vinn fram og dessutan er presset mot det direkte kristne innhaldet i songar og liturgi stadig stigande. Kor kyrkjeleg er eigentleg den kyrkjelege gravferda for tida? Og er ei kyrkje verkeleg tent med å ha gravferda som si fremste merkevare?
Vi må òg hugse på at grunnlaget for den tradisjonelle stats- og folkekyrkja er endra i vår tid. Den drastiske omdefineringa og reduseringa av kristendomsfaget i skulen seier alt om det. Men illusjonen gjeld ikkje berre fakta; det gjeld også trua på at ein skal kunne oppretthalde massetilslutning til kristendom og kyrkje i eit pluralistisk og liberalt samfunn som vårt. Det let seg nok gjere å ha førestellingar om det, dersom ein legg lista lavt og er nøgd med den nominelle statistikken og einskilde (sovande) lovparagrafar – sjølv om altså dette også er på vikande front. Resultatet blir oppslutning basert på politiske og trusmessige kompromiss. Kyrkja får behalde plassen på fremste benk mot å sitje stille og ikkje forstyrre for mykje. Nokre ynskjer seg gjerne tilbake til tider då kyrkja hadde meir reell politisk og jurdisk makt og folkepedagogisk prestisje. Det er sjølsagt også å leve i illusjonane og nostalgiane si verd.
Ein grunntanke i den aktuelle folkekyrkjeideologien, både på poltisk og kyrkjeleg hald, er at deltaking i gudstenesta og kyrkja si truvedkjenning ikkje er avgjerande. Bruk av dei kyrkjelege handlingane som overgangsritar og deltaking i ulike aktivitetar blir sett på som like viktige. Støtte til kristne “verdiar”, likeeins, sjølv om det er nokså uklårt kva en legg i det. “Den kristne kulturarven er vevd inn i vårt samfunn”, sa Høgres nestformann, Bernt Høie, nyleg. Heller ikkje for Høgre ser det ut til å gjelde på område som abort, ekteskaps- og familieetikk, der partiet har forlete dei tradisjonelle og allmenkyrkjelege posisjonane. Ein verdikonservativ profil kan det neppe kallast. Og, legg Høye til: “Kirkens og den kristne kulturarvens betydning kan ikke avleses i antal fremmøtte på gudstjeneste en vanlig søndag”. Men det er nettopp det vi kan. Heile folkekyrkjeballongen ville sprekke dersom ein våga å innsjå at kyrkja i det lange løp ikkje står sterkare enn den ordinære og regulære oppslutninga om forkynninga og nattverdfeiringa på Herrens dag.
—
Den britiske journalisten Peter Hitchens er bror til den nyleg avdøde rabiate nyateisten, Christopher Hitchens. Peter var sjølv ivrig ateist i ungdomsåra, men kom seinare tilbake til trua og kyrkja. I boka “The Rage against God” fortel han om sitt møte med ei moderne biletframstelling av historia om Den fortapte sonen: Han kjem heim, den forsarva bilen står i bakgrunnen, ingen kjem i mot han med opne armar, huset er tomt og forfalle, ingen gjøkalv i sikte, berre beingrinda av eit dyr grin mot han i det uslegne graset. Når Hitchens ser biletet, blir han slegen av sitt eige svik. Kyrkja han møtte, var broten ned både utanfrå og innanfrå, og det råkar han i hjartet: “Where had I been when I was needed?” Kvar hadde eg vore då eg trengtest?
Dersom vi verkeleg ynskjer å ta ansvar for kristendomens framtid i vårt land, er det ikkje lenger nok med vag godvilje og nominell tilslutning. Alle dei gamle kristne nasjonane, protestantiske som katolske eller ortodokse, møter denne utfordringa. Kyrkjene må finne att fotfestet i si tru og sine grunnleggjande livsformer. Vi treng ikkje uendelege bekreftingar på at alt er i orden, men djup kjærleik, og eit kall til forsoning med vår Skapar.

nota bene: Kva er eit menneske?

fyrst publisert i Dag og Tid, i går, fredag 18. mai...

Dag og Tid skriv i siste nummer (nr 19) om seinabortane ved Oslo universitetssjukehus. Takk til avisa og til NRK som har teke fatt i saka. Det kostar noko å ta opp eit slikt forbode og infisert tema som dette, særleg om ein ytrar seg kritisk til abortpraksisen. Denne tabuiseringa burde i seg sjølve vere eit varsel om at noko er gale fatt.

Her dreiar det seg om born, nyfødde etter seks månaders graviditet. Som blir ”lagt til side”. Det kan ein kalle ein evfemisme. Ord med ein uhyggjeleg mildskap. Med god hjelp kunne borna ha levd, som alle oss andre. No blir dei lagde til side for å døy. Dette kallast å drepe på vanleg norsk.

Dei ansvarlege får kanskje kritikk, takka vere modige jordmødre som seier frå. Men held det å reagere berre med forvaltingsmessige tiltak når det vitterleg dreiar seg om å ta livet av små menneske? Når menneske blir skotne med kaldt blod, skjønar vi at det handlar om alvorleg kriminalitet. Kvifor ikkje når nokon legg hjelpelause små menneske ”til side” for å døy?

Etikaren Helge Solbakk tek avstand frå det som er hendt, og seier at det ”bør få konsekvensaar for samansetjinga av abortklagenemnda”. Men er det nok? Og på spørsmål om når vi kan snakke om eit menneske, svarar han: ”Ved fødselen”. Så når foreldre under graviditeten snakkar om ”barnet” sitt, er det berre sentimentale ytringar, etter dette resonnementet. Like før har Solbakk – prisverdig- forsvara at ein omtalar fosteret som eit ”barn”, jamvel ”tidleg i svangerskapet”. Men er ikkje eit barn det same som eit menneske, med fulle rettar?

Den vilkårlege graderinga av menneskeverdet gjev dårlege haldepunkt for etisk tenkjing og moralsk framferd når det gjeld vern om menneskets kroppslege og sjelelege integritet. Det er eit menneske som blir født, ikkje fødselen som gjer oss til menneske. Det synest meir enn klårt at det norske samfunnet heilt har misst dømekrafta i det som har med det ufødde livet å gjere, både moralsk og intellektuelt. Vi har hamna på ei glatt glidebane, og det er alvorleg å tenkje på kvar det kan ende. Det har ført oss inn i forvirring og mangel på haldepunkt i det mest grunnleggjande av alle spørsmål i eit humant samfunn: Kva er eigentleg eit menneske?

Vestigia terrent, spora skræmer.

nota bene: rettssaka, så langt

Sidan eg er på perm, har eg hatt høve til å sjå på reportasjane frå saka mot A B Breivik, frå Oslo Tinghus, samt fylgje med på kommentarprogramma. Så langt har det gått verdig for seg. Men: Jamt over får eg kjensle av at det gjeld om å gjere Breivik til noko heilt isolert. Anten han er tilrekneleg (noko eg har inntrykk av at han er) eller ikkje. Han lever i ei anna verd enn vår, blir det sagt, i si boble, i sine fantasiar. Og det gjer han nok også, men ikkje berre. Faktisk er det mange som hevdar beslekta synspunkt og meningar som kan regsitrerast på mange hald i vårt samfunn. Det må vi ta på større alvor. Vi rosar oss av å leve i «kjærleikslandet», som ein uttrykte det. Men er det så enkelt? Igjen: Kva om brotsmannen hadde vore muslim? Det hadde nok ikkje vanka berre roser då. Eit sunt samfunn bør sjølsagt kunne vedstå seg sine verdiar og det gode som ytrar seg – og likevel kunne spørje seg om det er noko med dette samfunnet og denne kulturen som kan danne grobotn for det vi har vore vitne til. Det vonde kan råke oss utanfrå, men det bør også få oss til å reflektere over vårt eige liv, over menneskesinnet, over menneskenaturen, over oss sjølve.

For meg synest det òg som det er eit overskot av psykologiske og psykiatriske ekspertar i kommentatorkorpset. Truleg har livet og menneska dimensjonar som ikkje kan uttømast og forklårast berre i psykologiske og psykiatriske kategoriar. Heller ikkje kyrkja sine representantar kring debattbordet evna å ta inn andre perspektiv. Ein fell fort inn i terapi- og omsorgsrolla, og så viktig det enn er, burde vi ha noko meir å seie som teologar. I tida som fylgjer, både i rettssaka og i det breiare etterspelet, vil slike spørsmål melde seg sterkare. Er vi budde på det?

Breiviks «religion» må vi også kome tilbake til. Han er ikkje «særleg religiøs», seier han sjølv. Dei kristne og religiøse referansane hans har – som vi lenge har skjøna – mest å gjere med den kristne «kulturen». Ein kulturarv-nostaligi. Som NB mange deler og nyttar seg av i polemikken mot andre religionar og kulturar. Dette er sjølsagt ei innsnevring og forvrenging av kristendomen. Kyrkja skaper – og har skapt – kultur, men berre fordi ho har forkynt og praktisert levande og vedkjennande tru. Kristendom og kyrkje skal ikkje instrumentaliserast som «nyttig» for andre formål. Igjen: Her er eit oppgjer å ta langt inn i kristne krinsar og utover i samfunnet.

Mykje av dette har vore ytra før på denne bloggen. Så langt er det stadfest i det vi har sett i rettssaka.

nota bene II: 1 av 2 nordmenn…

..trur ikkje på noko æveleg liv, seier ei nyleg undersøkjing, offentleggjord og kommentert i VL i dag. Surprise? Ikkje slik eg ser det. Det stadfester heller mitt inntrykk av den veldressa sekularseringa av det norske folket. Kyrkjene bør slutte å springe etter befolkninga for å forsikre alle om at  dei eigentleg er meir kristne enn dei gjev uttrykk for; det er berre kyrkjene som ikkje er flinke nok. Men tenk om folk faktisk ikkje er meir kristne og truande enn dei opplyser? Kvifor ikkje heller våge å seie det som det er – og heller fasthalde dei i deira standpunkt?

For det fyrste fordi det vi må respektere at folk vél å ikkje tru. For det andre fordi folk sjølve må ta ansvar for si tru og sin tvil. Kyrkjene og kristne opinionsleiarar må våge å sleppe taket, og slutte å prøve å smørje eit tynt lag med kristendom over samfunnet.  I dag vil trua stå sterkare som ei tru delt av ferre, men med større overtyding.

nota bene: Hurra for Klassekampen (KK)…

… som ein open og vaken avis! Før helga kunne vi lese ein stor reportasje om kristnes kår i Midtausten, særleg Irak. Velinformert og tydeleg. Dette syner noko av breidda og den frie innstillinga i KK på sitt beste. I dag les eg ein viktig kronikk av John Jones, om norsk bistands alt for sterke tillknyting til institusjonane i den rike verda (Verdsbanken, OECD osv), på kostnad av skikkeleg satsing på SN/FN – og dermed på dei fattige landa sjølve.

Norske media elles er ofte keisamt (og tilslørande) mainstream, med Aftenposten på både opplags- og mainstream-toppen. Dei store regionavisene er også veldig traust mainstream og fullstendig like når det gjeld samfunnssyn. Ikkje minst i høve til tru og religion.  Vårt Land burde stå fram som eit seriøst kristent alternativ, men er stadig redd for å vere for alvorleg og for å utfordre sitt abbonent-grunnfjell: Den trygge, greie, kristne middelklassen. Som i dag omfattar dei fleste kristne miljøa.

Eg er sjølsagt ikkje samd i alt KK står for, men avisa er i alle fall ein ventil, eller eit ope vindauge, i eit samfunn som elles gjev meg ei kjensle av klaustrofobi.

nota bene: Ateistkvoten

Fyrst publisert i Signert-spalten, Klassekampen, laurdag 17/3-12…

Det ville undre meg om ikkje ei sosiologisk gransking stadfester mitt allmenne inntrykk: At leiarsjiktet i det norske samfunnet er overvegande ateistisk, eller noko som liknar. I akademia, i media og i forfattarlauget er det sjeldan å sjå nokon presentere seg som truande. På toppen i næringslivet verkar også trua nokså fråverande.  Eg tenkjer ikkje på privatiserte, personlege tankar og haldningar, men på offentleg, vedkjend tru og praksis.

Sannsynlegvis avspeglar dette noko av trua si stilling i samfunnet som heilskap; toppateismen ligg nok likevel i overkant av den folkelege.

Tru eller vantru – det bør sjølsagt vere fritt val. Men det er ikkje bra dersom vi har å gjere med politiske og kulturelle disiplineringsmekanismar. Det hender at universitetsfolk blir truande, til og med katolikkar, og det er forstemmande å høyre om korleis stemninga på lunsjrommet og i kollegagruppa vender seg frå den eine dagen til den neste, når ein elles respektert og verdsett akademikar nesten blir idioterklært fordi han eller ho røpar si tru.

Men har vi ikkje fått ei opnare haldning til religion dei siste åra? Jau. Tydeleg trusutøvig – ikkje minst takka vere islams nærvere og aukande katolsk innvandring – er i dag ein markert del av samfunnsbiletet, og religion er utan tvil tematisert langt hyppigare enn før. Samtidig har dette skapt sterkare brytingar og skjerpa frontane både i debatten og i dagleglivet. Richard Dawkins og hans nyateistiske misjonærar har også vind i segla. Så lenge ikkje den eine av partane prøver å presse den andre heilt ut av banen, er det berre bra at vi har fått ei friare og tøffare offentleg stemning.

Mi røynsle er at vi også har å gjere med ein generasjonsskilnad. Ingen grunn til å undre seg over at mange unge har lite tilhøve til religiøs tru; den generelle sekulariseringa saman med fjerninga av regulær kristendomsundervising i skulen kan sjølsagt merkast. Men det er òg i denne gruppa det er størst og mest fordomsfri interesse for det som har med tru å gjere. Etter mange vitjingar i den vidaregåande skulen og jamn kontakt med elevar og studentar, konstaterer eg dette – og har på same tid ingen vanskar med å førestelle meg at ei vitjing på lærarrommet ville gitt eit anna inntrykk. I det heile synest aldesrsgruppa lat oss seie mellom 40 og 75 år, å vere den som er mest etablert i sin sekularisme og og minst open for gudstru og religiøs livstolking. Dei har funne si form og er stort sett å rekne for ein ”lost” generasjon, sett frå trua sin synsstad. Unntaka lyser opp.

Det er difor eit godt stykke att før aktiv tru er normalisert og likestilt i det norske samfunnet. Dette til trass for den anakronistiske statskyrkjeordninga. Ho gjev ikkje nett det store religiøse kicket, og er etterkvart mest ei innretning som ein medvite opprettheld for å halde trua og religionen i sjakk. Nominell kyrkjemedlemskap er èin ting, men kor lett ville det vere for ein person i leiarsjiktet, til dømes ein redaktør i ei av dei viktige avisene, å stå fram som ein aktiv truande? Det er ikkje vanskeleg å tenkje seg ramaskriket som ville reise seg og innvendingane om at ein ikkje kan representere ei ”særgruppe”. Å kalle seg ateist har langt mindre kostnader og blir ofte teke som noko sjølsagt og allment. Med dei opne haldningane fylgjer det ofte ein uskriven prislapp: -Interessant at du er truande, men hugs alltid at du eigentleg er urein og bør vere takksam for vår generøsitet.

Religiøs framandgjering er kanskje endå gangbart i Noreg, men det er ikkje representativt for det internasjonale samfunnet, og er eit handikapp når ein skal forstå den verda vi faktisk lever i.

Vi treng ateistar. Men ikkje overalt.

 

 

 

 

 

 

nota bene: Monpolstaten

Fyrst publisert i spalten Refleksjoner, Vårt Land 2/3-12….

Kor ope er eigentleg det opne samfunnet som blei proklamert og feira i etterkant av 22. juli? Vi som så langt har skrive i denne spalten, har ynskt å sjå nærare på det. Ingen ting kan verke meir ugjennomtrengeleg enn sjølvformulerte honnørord, særleg når dei inngår i retorikken til regimet og fungerer som ei manifestering og ein representasjon av sjølve folkemeninga.

Når parolen ”mer åpenhet!” lyder, er det viktig å spørje: For kven? Nyleg har helsestyremaktene, både på minister- og byråkratplan vendt tommelen tydeleg ned for fastlegar som hevdar sin reservasjonsrett på ein del område som har med abort, surrogati, familie- og seksualetikk å gjere. Slike fastlegar er det ingen ”åpenhet” for.

Reaksjonane har vore mange, sterke og rettkomne. Men det er grunn til å spørje om ein har lagt seg på ei alt for smal line i argumentasjonen. Umiddelbart er det apellen til den individuelle samvitsfridomen som melder seg for dei som vil forsvare reservasjonsretten. Det er sjølsagt legitimt, ikkje minst i eit samfunn som nettopp rosar seg av å vere ein liberal og open rettsstat. Ved nærare ettertanke spørst det likevel om ikkje denne tankegangen spelar overtydingsfridomen rett i armane på motparten. Den moderne staten nedstammar frå Opplysingstida, i særleg grad frå politiske filosofar som Hobbes og Locke. På kvar sin måte meinte dei at det er naudsynt med ein sterk og einerådande stat for både å sikre og styre nettopp den individuelle fridomen. Mellom staten og individet skal det ikkje vere mellominstansar av offentleg karakter. Religionen er anten underlagt statsmakta, eller forlagt – for ikkje å seie fortrengt – til privatsfæren. Det er berre slik ein kan oppnå at kyrkja og liknande fellesskapar ikkje blir ein sjølvstendig politisk referanse som forstyrrar den liberale utopien.

Kyrkja har etterkvart vent seg til si privatiserte rolle og utvikla ei tilsvarande redusert sjølvforståing. Ho får bidra med seremoniar i ulike livsfasar og er elles noko ein assosierer med fritids- og kultursektoren. Langt inn i krinsen av truande høyrer ein stadig at kyrkja ikkje må blande seg i politikken, anten motivasjonen er at ho er for radikal eller at ho er for konservativ. Det ein då misser på vegen, er at kyrkja etter sitt vesen er ein konkret og forpliktande trusfellesskap som har med alle sider av livet å gjere. Ho er ein fellesskap som er lærande, forkynnande, liturgisk og sakramental, men også diakonal og sosial, ja, politisk. Ikkje berre slik at det sosiale er hekta på det åndelege som ein tilleggskvalitet; nei, det spring direkte ut frå sjølve senteret i kyrkja sitt liv. Ho vedkjenner si tru midt i verda, ho tek offentleg til orde med si forkynning og rettleiing, ho feirar Kristi nærvere i nattverden og framstår difor som eit gudsfolk i levande tru og aktiv kjærleik.

Kyrkja er Kristi kropp i verda – og difor er nettopp den kroppslege sida av truslivet grunnleggjande viktig. Som truande utgjer vi ikkje berre ein åndeleg, men ein kroppsleg fellesskap, eit verkeleg samfunn. Fylgjeleg er det ei alvorleg svekking av kyrkja sitt liv når forvaltinga av kroppen og sosialiteten blir flagga ut til det sekulære samfunnet. Der har den truande òg eit kall, men det som profilerer og informerer vår praksis, skulle vere vår einskap med Kristus i kyrkja.

På denne bakgrunnen burde det vere klårt at kyrkja både forpliktar og rettleier den truande i hans eller hennar liv og kall i det sekulære samfunnet. Fastlegar som vil arbeide utfrå ei kristen overtyding, skal ikkje berre kunne vise til sitt private standpunkt og sitt personlege samvit, men til trusfellesskapen i kyrkja, til den kristne disippelfellesskapen. I lydnad mot- og i einskap med han som sa: ”Lær dei å halda alt det eg har bode dykk”.

Ein verkeleg liberal stat er ein stat som gjev fridom ikkje berre til individet, men til eit mangfald av fellesskapar, instititusjonar og samanslutningar i det offentlege feltet.  Vi treng i høg grad ei styrking av sivilsamfunnet, ikkje som eit kompleks av ufårlege aktivitetar, men som ein arena med fullt kompetente medaktørar i den etiske og politiske utviklinga.

Kyrkja, på si side, må ta eit oppgjer med privatiseringa av sitt eige liv og våge å framstå som ein positiv og modig motkultur. Både i høve til helseetaten og elles.

 

 

 

 

 

Litteratur:

William T Cavanaugh: Migrations of the Holy: God, State, and the Political Meaning of the Church,

William B. Eerdmans Publishing Company, 2011

William T Cavanaugh: The Liturgies of Church and State, Liturgy, 2005

William T Cavanaugh: Killing for The Telephone Company: Why the Nation-State is not the Keeper of the Common Good , Blackwell Publishing  2004

Peter Gay: The Enlightenment. The Rise of Modern Paganism, W W Noron & Company, New York, 1966/1977

Michaell Allen Gillespie: The Theological Origins of Modernity, The University of Chicago Press, Chicago, 2008

Arnfinn Haram: Mellom privatreligion og teokrati, Kirke og kultur, 2006

 

nota bene: snille og slemme

Fyrst publisert i spalten Signert, Klassekasmpen, laurdag 11/2-12…

 

Vi lever i eit samfunn som rosar seg av å vere ope og demokratisk. Dei store minnemarkeringane etter 22. juli var ei veritabel feiring av den norske suksseen, både på det offisielle og det meir uformelle planet. Eit kvart samfunn som sjølv definerer seg som ope og godt, står i fare for å ikkje leggje merke til sitt ekskluderande og aggressive potensiale. Vi er ”innanfor” på vilkår som ikkje alltid er eksplisitte og like lette å leggje merke til. I vårt samfunn  er det opplysingstida som har etablert den dominerande forteljinga” og sjølvforståinga.

Det gjeld også synet på kva religion er, både som saksinnhald og som samfunnsfenomen. I mellomalderen og langt framover var  ordet  ”religion” ukjent som eit generelt samleomgrep for tru og trusførestellingar. Det var ein konkret term for ordens- og klosterliv, og slik blir det stadig brukt i tradisjonelt katolske land, side om side med den moderne bruken. Det var den politiske og moralske filosofien utover i opplysingstida som gjorde ”religion” til ein abstrakt og universell definisjon på alt som ein meinte hadde med kult og trusførestellingar å gjere.  På denne måten kunne ”religionen” hevast opp frå den konkrete, praktisk-politiske sfæren, og i neste omgang setjast på sidelina som tankar, kjensler og devosjonar til fritt bruk i privatlivet. Dette samverkar med dynamikken i den protestantiske reformasjonen, som både gjer trua til ein reint indre affære og banar veg for den verdslege styremakta og borgarskapet sin dominans over kyrkja.

Ved å ta makt over terminologien, har det moderne regimet skaffa seg ein merkelapp som kan heftast på ”dei andre”. Det er dei som er overtruiske, bakstreverske, absoluttistiske og valdelege. ”Vi” er rasjonelle, universelle, tolerante, gode og fredlege. Dermed ser ein ikkje uynskte drag i si eiga framtoning. Ein ser ikkje religiøsiteten, kulten og ikonografien i sine eigne samfunnsformer; i kropps- og velverekulturen, i politiske ideologiar  – og ikkje minst i dyrkinga av det nasjonale og dei nasjonalstatlege verdiane. Om muslimar eller kristne skulle kjempe for si tru, er det fanatisme og ekstremisme; når nokon døyr for fedrelandet eller ”våre verdiar”, er det heroisk. At nasjonale statar har ståande enorme miltære styrkar med eit valdspotensiale utan sidestykke, er sjølsagt og påkrevd; kva slags religiøse institusjonar har noko som i det heile teke kan samanliknast? Når Winston Churchill bombar tyske byar i grus og grav etter at krigen er vunnen, er det for å statuere eit eksempel. Når ”dei andre” viser aggresjon, er det terror.

Religionen krev blind lydnad blir det sagt. Men den strengaste munkeorden blir slapp jamført med det som blir forventa av ein norsk eller amerikansk soldat under kommando. Den truande blir skulda for å godta kadaverdisiplin, medan den militære ofrar seg for Den gode saka.

Heile denne opplesne og vedtekne asymmetrien rettferdiggjer seg ved å ta for gitt at religion er uviktig og uverkeleg, nærast ein illusjon, medan sekulær makt, doktrinar og disiplinar representerer røyndomen. Sjølsagt også fordi den sekulære makta målmedvite og over lang tid har usurpert bit for bit av religiøse institusjonar og konkrete praksisar, som skular og universitet, sosialvesen og helsestell. Til og med Litteraturhuset i Oslo var opphavleg ein lærarskule, starta og driven av indremisjonen.

Gjennom paradar, flaggseremoniar og statshøgtider feirar samfunnet sine mytar og sine verdiar, og fastheld og fremjar dei for sine undersåttar og medlemer.  Slik kan ein oppretthalde biltetet av seg sjølv som positivt, harmonisk og fredsskapande til skilnad frå religionen som berre skaper strid og spetakkel.

I røynda er det i dag ikkje mykje som trugar freden og utviklinga i verda, politisk, sosialt og økologisk, så sterkt som uhemma nasjonalisme, oftast i pardans rundt gullkalven saman med  dei globale kapital- og marknadskreftene. Meir søkjeljos på denne ”verdsreligionen” hadde gjort seg.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

nota bene: ultralyd

For tida pågår det debatt om offentlig tilbod om ultralyd for alle gravide. Det er tankevekkjande og skræmande. Eg blei glad over å sjå at «Klassekampen» på leiarplass i dag avviser framlegget, nettopp fordi det fører oss endå lenger ut i sorteringssamfunnet. Dette er nye og viktige tonar på venstresida, og kanskje eit varsel om at politikken med uavgrensa fridom for det sjølrealiserande individet ikkje lenger er så sjølsagd «progressiv», men heller ei ekstremform av politisk og etisk liberalisme.

Leiaren av den etiske nemda i Legeforeninga, Trond Markestad, er ute med eit innlegg i Vårt Land der han, modig nok, seier at heile ultralydgreia har med påvising av Downs syndrom å gjere. – Og sjølsagt då med sjansen til å fjerne fosteret. Men det vågar han ikkje å setje ord på. Han skisserer berre dei vala samfunnet må ta, med tanke på å avvege mellom individuell sjølråderett og samfunnets ynskje om moralsk standard og rettferdig fordeling av «helsegoder». Sjøl tek han ikkje stilling. Noko som dessverre er altfor typisk for legestanden; dei ser seg primært som samfunnets lojale funksjonærar og toar sine hender.

Hos Markestad kan det sjå ut som om samfunnet står for etikken mot den individuelle valfridomen. Men: Samfunnet opptrer i desse sakene ikkje som ei konservativ, etisk bremse mot radikal individualisme.  Samfunnet sjøl fremjar aktivt den etiske liberalismen og dispenserer både seg sjøl og dei individuelle borgarane for etiske forpliktingar i høve til det menneskelege embryon (fosteret).  Markestad set rett nok ord på eit smerteleg faktum som det nesten ikkje har vore lov å snakke om: «I dag har fosteret ingen rettigheter bortsett fra at svangerskapsavbrudd etter 12. svangerskapsuke må godkjennes av en abortnemnd.» Konstaterer Legeforeninga.

Eit nytt  menneskesyn gjer seg gjeldande med stadig større kraft i samfunnet vårt, som ei fylgje av logikken i abortlova.  Legeforeninga registrerer dette. Men kva meiner ho eigentleg om det?  Den kyniske nøytraliteten ser ut til å vere leiestjerna der.

Ultrataust.

nota bene: Krisa i krisene

Fyrst publisert i Signert, Klassekampen, laurdag 7/1-12…

Nyttårstid er krisetid, fordi ’krise’ tyder dom, og ved årsskiftet går vi gjerne i rette med oss sjølve, både personleg og samfunnsmessig.  Det er god grunn til særleg å merkje seg dei krisene vi ikkje minst må takle i året og tida som ventar; den finansielle krisa, økokrisa og den skeive fordelinga av godar og resursar i verda. Alt ihop slikt som også heng saman med  dei politiske krisene og omveltingane, som i Midtausten og den arabiske verda. Nært knytt til dette er også utfordringane med innvandring, med kulturelle motsetningar og spenningar.

Det er lett å misse motet når vi ser ein slik bratt vegg reise seg framfor oss.  Eg trur dette fører til eit indre samanbrot i sjølve trua på politisk arbeid og politiske løysingar. Dette er ein fåre det er lett å fortrengje med dess meir snakk og politisk retorikk.  Enn så lenge kan alt sigle  vidare som før i eit land som Noreg, fordi vi er ovanpå økonomisk og kan kjøpe oss frå problema, med stor  offentleg sektor og høgt privat forbruk. Men vi veit at det rumlar i undergrunnen og at heller ikkje Noreg kan forbli ei priviligert paradisøy for alltid. Verda vil innhente oss.

Den politiske impotensen kjem ikkje minst av at sambandet mellom  personleg og politisk praksis  er blitt svekka. Noko som er særleg lagnadsvangert for venstresida. Her har den samfunnsmessige idealismen stått sterkt,  og det er den som no er i krise. Når alt kjem til alt, er det ikkje sosialisme, enn seie kommunisme, som har sigra, men kapitalisme og liberalisme.   Dei politiske aktivistane og den intellektuelle baktroppen er alle bakte inn i den store norske pizzaen, med høge inntekter og stort forbruk. I den kapitalistiske leiken må alle henge med.

Her har venstresida blitt bytte for eige grep, fordi ein så lenge har insistert på at det er den politiske og ikkje den individuelle etikken som tel. Ein har gløymt at innsatsen for samfunnsmessig rettferd tidlegare har hatt ein basis i den daglege praksisen. Å kjempe for rettferd, forpliktar. Når avstanden mellom politiske idear og eigen livsførsel blir for stor, tærer det fyrst på sjøltillten og så på den generelle politiske tilliten. Utan denne tilliten blir politikken nettopp redusert til impotent prat.

I den grad venstresida har ein visjon for personleg praksis og livsstil i dag, er det dessverre langt på veg den motsette av det som trengs. Visjonen er einsidig informert av nedslitt kultradikalisme. Individuell frigjering og livsnyting står i fokus, med polemikk mot alt som smakar av forsaking og askese.  I ein samfunns- og kultursituasjon der dei fleste tabu er brotne, verkar det meir som stagnasjon enn som provokasjon.  Det artar seg mest som eit langdrygt ekko av Opplysingstida sin arrogante religionskritikk og freistnad på å fordrive eit kristent og religiøst etos med den heidenske antikkens hedonisme og libertinisme.

I ein kultur som vår er det difor nesten umogeleg å formulere eit positivt fattigdomsideal. Norsk protestantisk puritanisme kan gjere nytten eit stykke på veg, men når det kjem til stykket, er det rikdomsidealet som ligg under, der også.  Du skal vere nøysam – for å bli rik, for å lukkast.  Idealet om det enkle livet kan sjølsagt missbrukast som eit middel for å halde folk nede i uverdige livstilhøve

Den evangeliske fattigdomen, slik du finn han i Jesu Bergpreike,  er annleis. Han handlar om indre frigjering og om ikkje å sluke resursar som tilkjem andre, anten det gjeld menneske eller naturen og livet som omgjev oss.  Det er ikkje Kalvins, men Frans av Assisis veg, kunne vi seie.  Det gjeld å ikkje oppta større plass i verda enn du treng, å ha plass for andre. Du må lære deg den livsforenklinga som må til for å kunne utvikle større solidartitet og eit samfunn som har andre målestavar enn konstant økonomisk vekst og materielt forbruk.

Utan indre forankring og forpliktande  praksis, vil den politiske dynamikken døy ut.  På høgresida må ein ta den same utfordringa: Å bryte mammons makt. Ein fornyar ikkje poltikken med uhemma økonomisk liberalisme, berre kompensert med meir ”lov og orden”-regime når det røyner på.

Det grenselause mennesket. Det er krisa i krisene.

nota bene: skuld og skam

Fyrst publisert i spalte Signert, Klassekampen, laurdag 10/11-11…

Debatten går for tida friskt om den psykiatriske vurderinga av Anders Behring Breivik. Er han så sjuk på sinnet at han er utilrekneleg? Éin ting er at dei to psykiatarane som påstår dette i rapporten sin, får motbør frå fagfolk og samfunnsdebattantar. Like viktig er det at det synest å kollidere med vanleg moral-  og rettskjensle i breie lag av samfunnet, ikkje minst mellom dei som er direkte råka av Breiviks brotsverk.

Viktige og grunnleggjande ord og omgrep er komne opp til den offentlege overflata i denne debatten: Dom, skuld, straff, ansvar, fridom – lista kunne gjerast lang. Umiddelbart framstår det som rimeleg og normalt at eit menneske må ta på seg skuld, ta sin dom og si straff. Vi skjønar til og med at å dispensere eit friskt menneske frå dette, er å gjere det til mindre enn eit menneske. Nesten intuitivt gjer det seg gjeldande eit syn på mennesket som reknar det som meir enn eit determinert dyr, ein animalsk maskin, at det er eit vesen med fridom og moralsk ansvar og at det både kan og skal ta fygjene av sine handlingar. Å vere menneske, er å bli ”tilrekna” alt dette.

Det tankevekkjande er at ord og prinsipp som i den aktuelle situasjonen blir brukte som positive og fundamentale på ein nesten sjølsagd måte, så ofte elles er oppfatta som negative. Særleg når orda inngår i meiningsutveksling om religion og kyrkje. Svært ofte blir kristen – og anna religiøst grunna etikk – avvist som dømande. Synd og skam, forsaking og frykt vil ein heller ikkje høyre tale om. Av kyrkja forventar og forlangar ein at ho skal vere ”positiv”,”open og inkluderande” og stort sett bekrefte oss i at vi er gode nok som vi er. Desse haldningane er noko ein møter både  på grunnplanet i samfunnet og i meir representative og institusjonelle former, i medieredaksjonane og i religions- og kyrkjepolitikken. Den politiske makta over statskyrkja er i høg grad motivert av ynskjet om å oppretthalde ei kyrkje som ikkje er ”fordømande”, korkje i sin tale eller i dei vilkåra ho legg til grunn for medlemskap og tilhøyring. Moralpoliti skal ein ikkje ha noko av.

Bortsett frå, altså, når ein sjøl har behov for å vere det. Noko som syner at korleis ord blir brukte og verdsette, ikkje utan vidare har med nøytrale vurderingar å gjere. Ofte inngår dei i ein historisk samanheng og dynamikk som vi bør vere oss medvitne.  Spørsmål om etikk, livssyn og menneskesyn er i vårt samfunn sterkt knytte til oppgjeret med religion, kristendom og kyrkje. I vår tid råkar dette også islam. Framveksten av moderniteten og mykje av den norske nasjonsbyggjinga har frigjeringa frå institusjonell religion som hovudmotor. Det emansiperte, fristilte einskildindividet er det suverene idealet, eit ideal som har tilkjempa, for ikkje å seie tilrana, seg makt over orda og gjeve dei offentleg valør og truverde i samsvar med sitt eige formål.  Det kjenslemessige og retoriske engasjementet i kampen mot kyrkjeleg dominans er forståeleg så lenge det er rimeleg rasjonelt. Men, ærleg tala: Kor stor makt har kyrkja over folks samvit og tankegang i dag? Kor mange har i det heile møtt dei slemme og fordømande prestane som figurerer i fiendebiletet? Dagens gjennomsnittlege barnedåpar, bryllup, gravferder og julekveldsgudstenester er neppe tyngde av for mykje tale om synd, straff og helvete.  Både kyrkja og hennar kritikarar bør etterkvart sleppe taket i ovetrua på kor dominerande og viktig kristendomen er her til lands. Historia – også orda si historie – har gått vidare.

Det er gjerne når store moralske kriser råkar oss, personleg eller politisk, at vi skjønar vi har bruk for ei meir balansert og nyansert forståing og anvending av ord vi elles trur vi er ferdige med. Det gjev oss alle høve til å tenkje gjennom på nytt kva det vil seie å vere eit ansvarleg menneske og kva slags termar og førestellingar vi treng for å halde dette levande i samfunnet.

 

 

nota bene: utilrekneleg?

Eg er ein av dei som stiller meg spørjande, for ikkje å seie tvilande, til den rettspsykiatriske rapporten og diagnosen for Anders Behring Breivik.  Ein kan lure på om Hitler og Stailin ville vorte rekna for utilreknelege og rettsleg ansvarlege på dei same kriteriane.

Presset for å avpolitisere 22. juli og Breivik er stort. Han skal gjerast til pasient, ikkje til ein politisk og moralsk aktør. Slik vil  meiningane og meningsfellene hans bli fristilte  frå  å bli tekne på alvor. Nokre hevdar at det er galskapen som berre har oppsøkt ein ekstrem ideologi for å realisere seg.

Eg trur det er fårleg å psykologisere bort sterke og tydelege tendensar i dagens samfunn. Jørgen Sandemose er ein av dei som har hevda at dei leiande politikarane har oversett den folkelege dømekrafta når det gjeld innvandring. For min del held eg fast ved at det heller dreiar seg om ein destruktiv populisme. Mange tenkte at «den brune undergrunnen» ville avta etter 22. juli. Men alt tyder på at bloggar og meiningsytringar går som før, og vel så det.

Alt det positive vi såg av folkeleg samhald etter terroren, løyner eit lag av aggressivitet som det no  er viktig å få fram og diskutert. Kva er det som formar mentalitetar og haldningar i eit samfunn som vårt?

nota bene: Liberalismemoten

Fyrst publisert i spalten Signert, Klassekampen, laurdag 12/11-11 (i dag)…

Eit teikn i tida er det liberalistiske oppsvinget i parti der det før har vore framandt eller mindre framme. Venstre har likt å kalle seg eit liberalt parti, men no er det tydeleg at det liberale er skjerpa til liberalisme. Særleg markerte og liberalismeglade synes ungdomspartia å vere, også her med Unge Venstre langt framme i teten.  Dei nye konservative (Minerva) og Unge Høgre flaggar også sine liberalistiske preferansar. Interessant er det også at ein del  tidlegare radikale sosialistar no heller vil kalle seg liberale.

Kva skjer? Eg trur det heng saman med den ideologiske trøyttleiken i dei tradisjonelle politiske partikulturane. Sosialdemokrati er traust og velprøvd, men litt keisamt etterkvart. Verdikonservative posisjonar likeeins. Ein litt frekkare og meir uvøren tone skal friske opp den politiske interessa, synest ein å anta. Det nøkterne, sparsame og idealistiske matchar ikkje godt den norske livskjensla lenger. Vi er rike, velfødde, reisande, mondene og smakmedvitne. Gastronomi, vinkultur, kroppsmedvit, interiør og estetikk er allemannseige på tvers av generasjonane. Alt dette får den moderne individualismen til å akselerere. Sjølvmedvitet veks, maksimal rørslefridom og valfridom trumfar andre omsyn.

Frå dette er ikkje vegen lang til både moralsk og økonomisk liberalisme. Politikk har i høg grad med mentalitetar å gjere. Unge Venstre og Unge Høgre liknar til forveksling dersom ein sjekkar deira sjølpresentasjonar på nettsider og i programmateriell. Viktige særsaker er synlege, anten det er økologi for venstrefolka eller skattesaker for dei blåe. Men det ein framhevar, med nesten lik ordlyd, er ”Frihet. Mangfold. Toleranse” (UH) eller ”frihet, toleranse og likeverd” (UV). Skilnaden til Fremskrittspartiets Ungdom som sender ut sitt Manifest med ”liberal hilsen” frå Ove A. Vanebo, blir også stadig mindre. Liberalisme er den felles markøren. At Unge Venstre går inn for regjeringssamarbeid mellom Venstre og  FrP, kjem ikkje akkurat som ei bombe.

Kva med det verdikonservative innslaget i nykonservatismen, slik Minerva ynskjer å signalisere det?  Det fins utan tvil ein vilje til å fornye konservatismen som politisk idégrunnlag, men i praksis inntek ein ikkje mange konservative verdistandpunkt og aktive skribentar og tenkjarar som Jan Arild Snoen – sjølv ein uttala liberalist – har ynskt å halde KrF på armlengdes avstand frå den politiske høgresida.  Finurleg er elles dei nykonservative og nyliberale sitt syn på kyrkja og den kristne tradisjonen. Dei er programmatisk motstandar av statskyrkjeordninga, men stort sett positive til kyrkja som tradisjonsberar i samfunnet. Kva dette inneber i praksis, er det likevel ikkje lett å få auge på. Ein ynskjer at kyrkja skal stå ideologisk fritt, men få av undomspoilitikarane deler dei tradisjonelle etiske posisjonane og står stort sett saman med det liberale feltet – for ikkje å seie fleirtalet  – i Den norske kyrkja i dag. –Eg trur på kyrkja, seier Unge Høgre- formannen, Henrik Asheim, -men ikkje på Gud.

Det må det sjølsagt vere lov å hevde, men det seier samtidig noko om korleis kyrkje og kristen tru gradvis blir lausrive frå sitt trusgrunnlag og instrumentalisert som kulturell ideologi. I møtet med Islam er det stadig fleire som får behov for å definere seg som ”kulturkristne”, men ikkje som truande. Ei kyrkje der det eigentleg religiøse endar med å bli mindre viktig, burde i det minste uroe den kyrkjelege leiarskapen, sjøl om det er på moten mellom dagens og morgondagens konservative.  I det liberalistiske universet blir religiøse dogme og normar for tunge og for forpliktande. Overflata, stemninga og nytteverdien kan ein ha sympati for, og her skil ein seg frå den gode, gamle og langt krassare kulturradikalismen – som ein langt på veg er komen til å dele ikkje så få  standpunkt med.

Det beste med den liberale trenden, er, trass alt,  ei opnare haldning på fleire område, ikkje minst i slikt som har med tru og livssyn å gjere. Ein har lagt bak seg mange bindingar og mykje kunnskap, men òg mange fordomar. Når vi veit at opne rom ikkje forblir tome i det lange løp, blir det spennande å sjå kva som kjem til å fylle dei.

 

 

 

 

nota bene: Bibel rett på sak

Fyrst publisert i Dag og Tid (kommentar), fredag 21/10-11, à propos den nye bibelomsetjinga…

Ny bibelomsetjing – det er både eit kulturelt og kyrkjeleg landemerke av dimensjonar. På mange måtar er det grunn til å helse den nye omsetjinga hjarteleg velkomen.

Ikkje minst fordi ein har gått bort frå det såkalla idiomatiske omsetjingsprinsippet som låg til grunn for den førre (1978), der ein la vinn på å omsetje heile meingssamanhengar heller enn ord for ord. Det var velmeint, men vel skulemeistaraktig. Det blir forståeleg, men i det lange løp veit ein ikkje lenger kva ein skal forstå. Det vil alltid trengast teologiske og filologiske fagfolk, eksegetar, forkynnarar og formidlarar, og lesaren sjølv har bruk for å fundere litt, og for noko å vekse seg inn i. Når ein no har vendt tilbake til ei meir ord-nær omsetjing, kjem vi nærare inn på stoffet.

Dette medfører også at teksten blir tøffare. Omsetjarane har ynskt å la både einskildord og forteljingar stå fram med mindre polstring og sminke. Dei har ynskt å gje oss ”ein meir usminka bibel”, seier dei sjølve. Det er  bra for alle partar. Dei bibelskeptiske slepp å kjenne seg lurte av kyrkja – og dei som i dag søkjer trua og vil snuse på dei heilage tekstene, er stort sett langt meir tiltrukne av ei tru med konturar og utfordringar enn av slapp, verbal og telogisk velling.

Bibel-lanseringa bør gje alle eit høve til å oppdage kor tett desse tekstene og forteljingane er innvevde i kulturen og samfunnet vårt; åndeleg, litterært, estetisk, etisk og sosialt. Bibelhistoria er menneska si historie, ja, vår personlege historie. Historia om opphav, meining, svik, fall, tilgjeving og oppreising, om krig og fred, jubel og fortviling. Bibelen har også skapt mykje av det symboluniverset og den førestellingsverda vi operer med: Himmel og helvete, englar og demonar, helgnar og profetar, ørkenvandringar, paradis og lova land.  Denne symbolikken finn du i populistiske og kitsjy utgåver likesåvel som i akademiske og høgkulturelle. Bibelen er verkeleg ”common ground”! Ja, tek du bort bibelske vendingar og allusjonar, blir det ikkje ein gong lett å banne. Reint ateistiske eidar er ikkje særleg skræmande. Med Bibelen blir både røykjelsesangen og svovelstanken borte frå kulturen.

På eitt avgjerande punkt er eg kritisk til den nye omsetjinga: Val av nynorsk-normal. Her har Lomheim-nynorsken skora for mykje. ”Håper”, ”fryktar” og ”lys” kunne vi unngått i ein representativ tekst som den bibelske. ”Sørgjer”, ”ønskjer”, ”bølgjer”, istaden for ”syrgjer”, ”ynskjer”, ”bylgjer” osv, legg føringar for framtidig nynorsk som hadde fortent meir diskusjon, spør du meg.

Elles er det berre å seie som den hl Augustin: Tolle, lege. Ta og les!

nota bene: Tomrom

Fyrst publisert i spalten Signert, Klassekampen 15/10-11…

Eg såg nyleg Joachim Triers film: ”Oslo.31 august”. Eg gjekk inn på Colosseum frå gata på Majorstua, såg filmen, og gjekk ut att – og det var som eg var i det same romet heile tida. I kinosalen var eg eigentleg ute i Oslo, då eg kom ut, var eg framleis i filmen. Trier er så skjønsam og varsam at han kjem heilt inn på byen. Oslo er ikkje ein kulisse for ein serie med hendingar, men det romet vi lever i. Byen og vi, hud mot hud.

Merkeleg at ein forbarka sunnmøring og vestlending opplever dette? Ja, eg blei litt overraska sjøl, men hadde godt av å forstå i kor stor grad hovudstaden og tigerstaden også er min by. Trier hjalp meg til å vedgå  min blyge kjærleik til Oslo. Fordi byen sjølv, mitt i storbyståket, er ein blyg by. Bergensarar er meir patrtiotiske, og meir rappkjefta,  høgrøysta og tydlege. Eg har budd der lenge, og du får litt nok av det. Det er ei tid for alt. Oslo er den slække byen; den late diksjonen, den melankolsk-muntre uttrykksmåten, det tilbakelente, diskré sjølvmedvitet: Dette er hovudstaden, vi treng ikkje å heve røysta.

Det er nettopp fascinasjonen over Oslo som gjer det mogeleg for Trier, og for oss som ser filmen, å få kontakt med det smertefulle og vonde som også denne storbyen slit med. Den narkomane unge mannen frå Oslo vest, synleggjer sjukdomen i bysjela.  For det fyrste i sin eigen generasjon. Det ørkeslause i det vellukka familielivet så vel som den beinharde kampen for suksess i festmiljøet. Her er det verkeleg ”köttets lustan og själens obotliga ensamhet” (Söderberg) som rår. Ikkje vanskeleg å skjøne at rusen på stoff og alkohol blir ein utveg for mange. Den eigentlege tomleiken røpar seg likevel i dei bakanforliggjande miljøa, i foreldregenerasjonen og det offisielle samfunnet. Filmens suicidale hovudperson har fått ein tidsriktig og frisinna oppvekst, med foreldre som har lagt alt til rette utan utidige moralske eller åndelege føringar. Karrikaturen ligg ikkje langt unna: -Sjølmord? Så fint at du tek sjølstendige val, slik vi har prøvd å lære deg. Det er ditt liv! Slik blir ein sugd inn i denne kulturens ”black hole”. Foreldra har formidla si livskjensle til den unge mannen; og i denne er tru på Gud sjølsagt noko forkvakla og ingen option for menneske i dag. Sjølv vågar han å seie at han ikkje er så sikker på det, men han har ikkje nok nerve og motivasjon til å gjere meir med det.  Gud er død på Oslo vest.  Også terapeutane og fagfolka på mentalsjukehuset framstår som velmeinte og hjelpelause. Tomme når det kjem til stykket.

Trier avdekkjer denne atmosfæren utan å bruke store fakter.  Midt i meiningskrisa bryt også det uutryddeleg menneskeleg igjennom her og der. I humor og sjølironi, i glimt av kjærleik, venskap og ømleik. Men det festnar seg ikkje i mannen. Han er blitt ei glattcelle inni seg. I den pene, men nedmonterte  og folketomme barndomsvillaen, tek han overdosen etter eit vemodig postludium på flygelet.  Dei sterkt eksistensielle og moralske tematikkane i filmen får inga oppfylgjing. Det er berre den nakne krisa. Difor sluttar filmen også brått. Livsresursane var oppbrukte. Heilt parallelt til mangelen på etiske resursar i denne kulturen. Der alle metafysiske perspektiv er borte, kan det synast som  fridom, ansvar,  anger, død og liv blir skuggeaktige termar.  Orda for meining utover det å hevde seg i livskampen, blir borte. Ikkje meir å seie, ikkje meir å filme. Det gode med filmen er at han vågar å antyde at det er noko som manglar. Han opnar døra i Oslo-livet på gløtt så vi ser at det er tomt på den andre sida.  Vi møter ikkje berre eit isolert, mislukka tilfelle, men eit menneske som blir eit bytte både for seg sjølv og andre i den felles mangelen på meining.

Filmen viser meg , anten det er tilsikta eller ikkje, at den norske storbyen er veldig etablert i sin nyhedonistske livskjensle. Det er både noko komfortabelt og resignert over denne  kjensla. Ein urban kynisme, forsona med seg sjølv. Nihilisme à la Oslo.

Sett frå mitt synspunkt er det noko djupt tragisk over dette, men Triers film gjev ingen trong til fordøming. Berre til sorg, og ein underleg sympati.

 

 

 

 

 

 

nota bene: Sivilreligionen

Fyrst publisert i spalten Signert, Klassekampen, laurdag 17/9-11…

Havet av blomar og ljos framfor Oslo domkyrkje og mange andre kyrkjer i dagane etter 22. Juli, overrumpla mange. Likeins straumen av folk inn i kyrkja for ha ei stille stund. Det er grunn til å merkje seg at dei reint sekulære livssynsorganisasjonar plutseleg var uaktuelle som tolkar og mottakar av dei store, folkelege kjenslene. Det var kyrkjene som synte seg å ha den naudsynte symbolkrafta som skulle til.

Noko av det same kan ein seie om dei offisielle styremaktene, representerte ved politikarar og statsleiarar. I røynda skjedde det ei slags overlapping av dei to sfærene; den kyrkjelege og den statlege. Det kyrkjelege og kristne innhaldet i minnerituala var temmeleg nedtona og kunne førast i mange retningar. Kyrkja sine folk var varsame med å profilere det religiøse innhaldet i ljostennings- og blomerituala. Det er heller ikkje prestar og biskopars ord som blir hugsa best frå alle dei store markeringane. På grunnplanet gjorde dei heilt sikkert ein stor menneskeleg og sjelesyrgerisk innstast, men dei store, tolkande orda kom fyrst og fremst frå ein annan kant; frå den statlege og nasjonale leiarskapen. Kyrkja hadde rommet, men dei andre førte ordet, kunne vi seie. Når ein kom så langt som til den store minnehøgtida i Oslo Spektrum, hadde ein fått tid på seg til å regissere ei ikkje-kyrkjeleg høgtidsform. Religionane var der med sine representantar, men på line med alle andre.

Og likevel var det ei nesten religiøs stemning over det heile. Som det var det i dei spontane folkemøta med song og roser. Her kunne ein kjenne seg som deltakar i eit stort kollektiv, samla kring dei same kjenslene og i sterk identifikasjon med den nasjonale fellesskapen – med alt den ber med seg av historie og symbolikk. Ein sorgas 17.mai.

Alt dette er positivt for både den felles bearbeidinga av den krisa som 22. Juli var, og for ivaretakinga og styrkinga av einskap og god vilje i det norske samfunnet vidare framover. Likevel må vi spørje om denne nye sivilreligionen har substans i seg til å bli noko meir enn ein emosjonell episode. For kyrkjene burde det vere klårt at dei ikkje kan behalde den nye tilstrøyminga og sympatien utan å tydelegjere trua gjennom forkynning, opplæring og vegleiing. Det vil verke sakleggjerande og skvært for alle. Nokre, kanskje mange, vil gå andre vegar enn kyrkja, medan andre vil kunne få eit meir medvite og fruktbart tilhøve til tru og kyrkje. For samfunnet som heilskap har minnemarkeringane blitt ei påminning om religionen, rituala og livstolkinga sin sentrale plass både på det personlege og det institusjonelle planet. På lengre sikt spår eg likevel at både den rituelle og den verbale retorikken kring ”22. Juli” blir for grunn og vag til å ha berekraft og vekstkraft. Ljos, blomar og bamsar kan fungere så lenge kjenslene er sterke og nære, men treng eit tydlegare meiningsinnhald som ei meir varande tolking av grensespørsmåla i livet: Kva er døden? Kva er vondskapen? Er det tende ljoset uttrykk for ei bøn eller berre ei nesten-bøn?  Det prøvande og anande utrykket seier sjølvsagt noko om at vi nærmar oss realitetar som er større enn våre tankar, men det vekkjer også behovet for ei meir samanhengande forklåring av tilveret. Dei metafysiske spørsmåla melder seg, noko vi lenge har vent oss til å avvise eller fortrengje. Anten vi landar som  truande, ikkje-truande eller noko midt i mellom, blir vi no utfordra til å tenkje gjennom dette.

Også på det samfunnsetiske området vil vi etterkvart få bruk for referansar og termar som er meir presise og omfattande enn dei runde honnørorda som ”åpenhet” og ”demokrati”. Då kan det bli meir kontroversielt, men også meir gjevande og operativt. Ein ny debatt og eit større engasjement rundt etiske tema, er berre sunt. Det er bra med feiring av samkjensle og fellesverdiar slik kriser ofte framkallar det, særleg i kulturar som er blitt så invidiualistiske og profane som vår. Men dersom politikarane får tildelt for mykje av rolla som presteskap – og presteskapet liknar til forveksling alle andre velmeinande samfunnsaktørar, kan det bli noko sveitt i lengda. Då kan kjenslevarmen ende som sentimentalitet og leiarskapen tippe over i det manipulerande.

Kjensler treng også teori. Ein sivil kvasireligion er ikkje nok.