Olavsteinen – relikvie eller snublestein?

(Publisert 1. gang i Innherreds Folkeblad, august 2007)

Den mykje omdiskuterte og omflakkande Olavssteinen er omsider tilbake på plass i Stiklestad kyrkje. Ført dit i høgtidleg prosesjon frå kultursenteret i høve opninga av årets Olsokdagar.

Er denne hendinga eit teikn i tida, både kyrkjeleg og kulturelt? Eg trur det, men i så fall: -Kva seier det? Korleis skal det tydast?

Aller fyrst må vi slå fast at det dreiar seg om kor vidt steinen er det ein både i katolsk og ortodoks tradisjon kallar ein ”relikvie”; altså ein fysisk/materiell ”leivning” av ein helgen; anten av den heilage sin kropp eller noko som han eller ho har vore i kontakt med; kleplagg, gjenstandar o s v.

Sett frå ein katolsk synstad, går det ikkje an å sjå bort frå om ein relikvie er ekte eller ikkje. Trass i forfallsperiodar der ein ikkje tok det så nøye, fastheld ein at ein relikvie skal vere verkeleg. Affeksjonsverdi og kjensler er ikkje nok. Sjølvsagt har ein ikkje alltid kunna nytte moderne vitskaplege metodar for stadfeste dette, ein rimeleg pålitande og samanhengande tradisjon har vore nok. Når det gjeld Olavssteinen, har vi ikkje ei slik kontinuerleg overlevering å byggje på; men vi har heller ikkje noko prov på at steinen ikkje kan vere den som dei mellomalderske kjeldene (t d Snorres kongesoger eller erkebiskop Øysteins Passio Olavi) fortell om.

Det mest interessante med steinen er, etter mitt syn, ikkje dette. Spørsmålet om det er den ”verkelege” Olavssteinen står ope og vil sannsynlegvis forbli ope. Det er heller grunn til å sjå nærare på kva som ligg i at noko som liknar på ein relikviekult, bokstaveleg tala gjer sitt inntog i den lutherske statskyrkja og at ein lokal kulturinstitusjon går med i toget.

Når det gjeld ”Den norske Kyrkja” (DnK) må det vere lov å seie at børen synest å vere betre enn seglføringa kan tole. Dette går ikkje berre på Olavssteinen, men på oppbløminga av pilgrimsferder og av interesse for ”katolske” trusyttrykk i et heile. Ein må ha nokså stutt historisk minne for ikkje å vite at den same kyrkja på det mest innbitne har nedkjempa både valfarter, helgenkult, relikviedyrking og svært mykje anna av den katolske trustradisjonen. Trua har vore sentra kring ”ordet” og den reint ”personlege” forståinga av tru og kyrkje som nomo primært ”privat” og inderleg. Dette har sett seg også i det allmenne synet på religion, noko som syner kor sterkt protestantisme og sekulær modernitet høyrer saman og er vovne av same ulla. Dess meir tankevekkjande må det vere at det nettopp er ute i folket at interessa for ein meir blodfull og konkret religion tek til å ytre seg.

Det er berre bra at livet bryt seg sine eigne vegar og eg tykkjer at ein bør helse lengten etter det katolske velkomen også i statskyrkja. I det norske folket – og kanskje ikkje minst i Trøndelag? – ligg det også umedvitne ”minne”, som ”spor” i sinnet og i kroppane frå den katolske tida. Men utfordringa for DnK vil verte å gjenvinne ein teologisk plattform for innhentinga av dei katolske skikkane. Elles vert det berre ein postmoderne flipp og ei overflate-greie. Eg trur – og spår – at einskildperonar og miljø i DnK vil ta fatt i dette og opne seg for det, men den offisielle kyrkja har alt for slappe musklar til eit slik lyft. DnK kan ikkje både halde fram med å slipe ned den tradisjonelle kristne arven og samstundes skape eit indre åndeleg og teologisk klima for meir katolske trusformer.

Særleg fårleg er det dersom ein freistar å selje slike tradisjonar som noko primært ”kulturelt” og ”nasjonalt”, ved å nedtone det direkte religiøse ved det heile. Så mykje meir som det er heilt ”time out” og for lengst gått av moten! Berre sjå på Märtha Louises ”engleskule”; kva ein no måtte meine om det – det er eit teikn i tida, eit teikn på at folk i dag heller vil ha meir av det religiøse enn mindre.

Når kyrkja nøyer seg med å vere ”kulturfaktor”, er det eit nokså sikkert vink om at ho har slutta å vere det. Kyrkja har verka kulturelt kreativt fyrst og fremst når ho har levd ut fullnaden av sitt eige liv, med sentrum i gudstenesta og tilbedinga. Det gjeld musikken, poesien, biletkunsten, arkitekturen og brukskunsten, det gjeld sed og skikk og tusen små detaljar i den store veven. Hovudkjelda til kulturen har nesten alltid vore dei religiøse mytane, forteljingane og ritane. Det må eit så ”feitt” og rikhaldig jordsmonn til for at fantasi og skaparkraft skal få fart på seg. Berre fornuft og moral kan ikkje stette mennesket sin trong og lengsel. Etter at dei religiøse røtene i kulturen er kutta, freistar ein å halde kulturen gåande, men ofte er det ein fortynna og avbleika variant av dei opphavlege og skapande ”forteljingane”. Kultur er ikkje fyrst og fremst noko som byrakrtiske ”etatar” skaper, men noko som veks fram over tid i djupna og breidda av det folkelege livet der det finst ein levande inspirasjon.

Kultursenteret på Stiklestad har difor hatt god teft og gjort eit godt val når ein har valt å samarbeide med den lokale kyrkja og våga å ”ta” i dei religiøse og kyrkjelege realitetane knytte til denne heilagstaden. Det ville vere både gamaldags og komisk om senteret skulle profilere seg endå meir som eit slags Disneyland for Vikingtida – så mykje meir som slaget på Stiklestad faktisk var ei viktig hending i overgangen frå heidensk vikingtid til den kristne epoken, anten ein likar det eller ei. Stundom kan ein undre seg over kvifor ein skal vere så forlegen over det som har med religion og kristendom å gjere; vikingtid er tøft, kristendom er flaut, liksom. Det er desse haldninga som bør vere over og ut no.

Utfordringa til Den norske kyrkja må no vere at ein vågar å ta det religiøse innhaldet i Olavs-tradisjonen heilt ut. Helgen- og relikiviekulten inneber noko meir enn at ein syner fram interessante souvenirar frå fortida og ryddar pilgrimsleiene som vakre turistvegar. Allmenkyrkjeleg (katolsk) kristendom reknar med at dei heilage lever i Guds nærleik og at dei er våre vener som vi kan be om forbøn, likesåvel som andre vener som kan be for oss og hjelpe oss på livsens vanskelege pilgrimsveg. I teologisk termininologi heiter dette: ”Samfunnet av dei heilage”. Det vil seie: ein fellesskap i trua, vona og kjærleiken. Gud vert ikkje mindre om vi hjelper kvarandre. Trua er meir enn det reint individuelle; ho handlar også om at vi er brør og systre, ein barneflokk og ein familie i Kristus med Gud som vår felles Far.

Dersom dette vert alvor, kan det godt vere at Stiklestad vert eit verkeleg pilgrimsmål dit folk strøymer til for å få sine bøner høyrde og å verte imøtekomne i si menneskeleg og åndelege søkjing.Då kan det verte både eit religiøst og eit kultuelt senter, slik vi kjenner det frå andre store valfartsmål elles i verda. Litt marknad og spel vil nok fylgje med; det er menneskeleg og Gud er ikkje redd for folk slik dei er. Å skilje skarpt mellom folkeliv og trusliv er berre ein del av borgarleggjeringa og ufårleggjeringa av religionen.

For kultursenteret på Stiklestad vert det ei utfordring å skaffe seg den nødvendige teolgiske innsikten som må til for at ein verkeleg skal kunne forstå den religiøse kulturen som har skapt Stiklestad og gjort ei bygd i Trøndelag til ein del av ei større verd og ein større heilskap. Dette innber, både for kyrkja og for kulturforvaltinga, at ein frigjer seg frå den einsidige nasjonale tilnærminga. Kva med å utvide staben med ei stilling som kunne vere fagleg kvalifisert i høve til det teologiske og religionshistoriske? Olsok vart ein viktig markør i den norske identiteten – men det viktige er jo nettopp at ”det norske” vart ein del av ”det universelle”, både den europeiske og den verdsvide samanhengen. Poenget med Olav og Stiklestad er snarare det internasjonale enn det snevert nasjonale, for å seie det slik. Den norske nasjonalistrørsla, NS, sitt missbruk av Olavs-tradisjonen bør vere eit varsel i så måte.

Det er synd at Stein Winge og andre aldrande kulturraddisar endå ikkje har skjøna dette i sin freistnad på å underkjenne det religiøse i Olavs-tradisjonen og berre sjå rått maktspel i alle historiske omveltingar. Det var ikkje kyrkja sitt hierarki som ”skapte” Stiklestad og Olavs-kulten. Som alltid i helgendyrkinga er det fyrst og fremst folkeleg tru og intuisjon som har drive sakene fram. Innsikten om Olav som helgen og om Stiklestad som ein kristen kultstad kom fyrst og fremst ”nedanfrå”. Berre slik kunne det få så stort gjennomslag og så store kulturelle fylgjer som det fekk.

Olav og Stiklestad treng difor korkje ei sosialdemokratisk, ei statskyrkjeleg eller ei nasjonalistisk ”omforming”. Det har alltid handla om opninga mot den felleskristne trua og om dei kulturelle og samfunnsmessige fylgjene dette har fått. Berre så lenge dette får leve vidare, vil Stiklestad vere ei utfordring også til vår tids menneske.